Уопсастыба

Билигин төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор аатырдар, ТХНЧИ ынах сүөһү силиэксийэтин лабораториятыгар үлэлии-хамсыы сылдьар. Хаһаайыстыбалар зоотехниктара түмэн туттарбыт чахчыларын ырытан, үлэҕэ үчүгэй уонна итэҕэс өрүттэри быһааран, ханнык сүөһү удьуорун салгыы ууһатар ордугун сүбэлиир, инники соруктары туруорар. Бу күннэргэ кини соҕурууттан аҕалыллар сүөһүлэр тустарынан иитийэхтии сылдьар санаатын үллэһиннэ.

Аҕалыах иннинэ толкуйдуохха

– Саха сиригэр атын уобаластартан боруода сүөһү дьиҥинэн урут да аҕалыллар этэ, – диир Мария Ивановна. – Сүөһүнү аҕалыы 1936 сылтан саҕаламмыта дэнэр эрээри, оччолорго бу үлэҕэ эппиэттээх соҕотуопка хонтуоратын отчуотунан 1937 сылтан саҕаламмыт. Итинтэн ыла өрөспүүбүлүкэҕэ 1995 с. диэри 25 839 сүөһү аҕалыллыбыт. Сопхуостарга тирэҕирбит утумнаах үлэ түмүгэр, симменталь уонна холмогор боруодалар олохсутуллан, бастыҥ ыанньыксыттар түөрт-биэс тыһыынчалаах кирбиини ситиспиттэрэ.

Улахан халаан кэнниттэн, ол эбэтэр 2001 сыллаахха, Красноярскайтан сүөһү аҕалан, эмсэҕэлээбит улуустарга тарҕатыллыбыта, симменталь тиҥэһэлэри Томпоҕо, холмогордары Ленскэйгэ. Онуоха кэлии сүөһү адаптациятын кыайан ааһыа суоҕа диэммит, холмогордартан сороҕун Өлүөхүмэҕэ, «Кладовая Олекмы» хаһаайыстыбаҕа хаалларан баран, кинилэртэн олохсутуллубут холмогор тиҥэһэлэри ылан ленскэйдэргэ бэрдэрбиппит, оттон томполорго Таатта хаһаайыстыбатыттан симменталлары ыыппыппыт. Тоҕо диэтэххэ, соҕурууттан саҥа кэлбит сүөһүлэр атын килиимэттээх, аҥардас отунан эрэ аһатар кэтэх ыаллар усулуобуйаларын ыарырҕаталлара биллэр этэ. Оттон Өлүөхүмэ, Таатта племенной хаһаайыстыбаларыгар бэриллибит ынахтар зоотехниктар, бэтэринээрдэр көрүүлэринэн, син төрөөн-ууһаан, сыдьааннара билигин баар. Итини мин бонитировка бөҕөтүн ыыппыт, бэрэбиэркэлээбит буоламмын үчүгэйдик билэбин.

Австрия сүөһүтүн моһуога

2008 сыллаахха Австрияттан симменталь сүөһү аҕалыллыбытын, Нам Модутугар «Тунал» диэн тэрилтэ тэриллэн үлэлээбитин билэргит буолуо. Бу ынахтар гольштин хааннара баһыйбыт боруода этилэр, инньэ гынан, биһиги усулуобуйабытын ыараханнык ылыммыттара. Бастатан туран, «туналлар» төһө да кыһалла, үлэлии сатаабыттарын иннигэр, ас-үөл мөлтөҕө охсубута, уһун, тымныы кыһыннаах дойдуга сайыннары «күөх кэмбиэйэри» хааччыйар уустуга.

– Ээ, ол сүөһүлэри өйдүүбүн, хаһыакка суруйа сылдьыбытым. Толору хааччыллыылаах таас комплекска турар этилэр.

– Ити комплекс саҥа тутуу буолбатах, урут сопхуос саҕана итиннэ эккэ барыахтаах ыччат сүөһүнү уотар пуун үлэлээбитэ. Онно ынахтары туруорар былаһаакка оҥоһуллубута, ыыр линия туруоруллубута, эбии салҕаан ньирэй турар, ынах төрүүр, үлэһиттэр сынньанар хосторун тутан биэрбиттэрэ. Ол ынахтар оҕолоро улуустарга тарҕатыллан, олохтоох сүөһүнү кытары булкуһан, сыдьааннара син баар.

– Австрия ынахтарын «биһиги усулуобуйабытын ыараханнык ылыммыттара» диэн ахтан аастыҥ ээ.

– Ити сылларга Австрия сүөһүтэ иккитэ аҕалыллыбыта: 2008 с. «Туналга» 138 тиҥэһэ, 2009 с. Нөмүгүгэ 185 тиҥэһэ. Мин оччолорго министиэристибэ Сүөһүнү иитиигэ департаменыгар үлэлиирим, ити хаһаайыстыбалары хонтуруоллуурум. Килиимэти, усулуобуйаларын атыҥырааннар, кэлиэхтэриттэн элбэх сүөһү ыалдьыбыта, бэтэринээрдэр кыһыл оҕолуу биэбэйдээн сордоноллоро. «Туналга» бастакы сылга 17 ынах өлбүтэ, иккис сылыгар 22, үһүс сылыгар 12, төрдүс сылыгар 10, бэһис сылыгар 37! Култуурунай дэнэр, ол эбэтэр селекционердар хас да боруоданы холбоон таһаарбыт боруодалара, аһа-үөлэ, турар усулуобуйата, бэл, хотон температурата уларыйда, мөлтөөтө да, битэмиинэ тиийбэт буолан аһааҕыран, саһа сыппыт ыарыыта көбөн киирэн барар. «Туналга» элбэх сүөһү синньэ, эмиийэ ыалдьара, уҥуохтара кэбирээн эчэйэллэрэ.

– Оччотугар хайдах, төрөөн, ыата сылдьыбыттарай?

– Ынах төрөөн баран, ууланыар диэри төһө кэм барарын быһаарар «сервис-период» диэн өйдөбүл баар. Биһиги ынахтарбыт төрөөн баран, икки эҥин ыйынан чөллөрүгэр түһэн, эһиилги төрүөххэ анаан, көҕүйэн, буоһатыллаллар. Онтон «Тунал» ынахтарыгар бу кэм быдан уһаан биэрбит, 2009 сылга ортотунан 71 хонук, 2010-2011 сс. 128 хонук, 2012 сылга 279 хонук буолбут. Атыннык эттэххэ, төрүүр кэмнэрэ хойутаан испит, кытарыыр буолбуттар, түмүгэр ыанар кэмнэрэ кылгаан биэрбит. Бастакы сылларга ынах ахсыттан ортотунан 2570-2808 киилэ үүт ыаммыт, кэлин муҥутаан 3296 киилэҕэ тиийбит. Оттон дойдуларыгар сыллата төрүүр, 5000 киилэни ыатар ынахтар этэ эбээт!

Барҕарахха да барбахтар

Элбэх үүтү ыахпыт дии-дии, соҕурууттан сүөһү аҕалтарыынан үлүһүйүү билигин да тохтообот. Биһиги, исписэлиистэр, этэрбитин төрүт истибэттэр. Ылан көрүөҕүҥ «Баҕарах» хаһаайыстыбаны. Манна 2016 с. Татарстантан эмиэ гольштин хааннаах 125 холмогор тиҥэһэ аҕалыллыбыта. Балартан мин 2021 сыл саҥатыгар оҥорбут учуоппунан, 53 эрэ ынах ордубут этэ. Бу кэм устатыгар 234 төрүөх ылыллыбыт, ол эбэтэр, ынах 11 %-а эрэ төрөөбүт. Ити 234 ньирэйтэн 161 ньирэй тыыннаах хаалбыт, мөлтөөбүт ынахтартан оккураҥ ньирэйдэр төрөөн өлбүттэр. Ынах ахсыгар 1,3 ньирэй тиксэр. Аны ыаммыт кэмнэрэ төһө уһунун көрдөххө, ааспыт түөрт сыл устатыгар биир ынах 1,5 эрэ сыл ыаммыт. Сылга ортотунан 2 719 киилэ үүтү ыаппыт.

Бу «Баҕарахха» эмиэ 2016 с. Вологдаттан 44 тиҥэһэ, Архангельскай уобаластан 28 тиҥэһэ аҕалыллыбыттара. Олортон 2021 сыл саҥатыгар туһааннааҕынан, 20 уонна 16 ынах ордон турара. Үүтү ыаһыҥҥа сыллааҕы орто көрдөрүүлэрэ 2 156 -- 2 800 киилэ этэ. Оттон биһиги олохтоох симменталларбыт, холмогордарбыт, ама, бачча үүтү ыаппаттар үһү дуо? Дьэ маннык сүөһүлэр хаһаайыстыбаны төһө барыска таһаарыахтарай? Аһааҕыран, ыалдьан, кытараан, өлөн, үлэһиттэри төһөлөөх түбүккэ түһэрбиттэрэ, эрэйдээбиттэрэ буолуой?

Кыһыйаммын кэпсиибин

– Бэйи эрэ, оччо ороскуоттааҕын билэ-билэ, тоҕо соҕурууттан сүөһү аҕала туралларый?

– Дьэ итини мин сатаан өйдөөбөппүн. Өлүөхүмэ улууһугар «Өлүөхүмэ кыладабыайа» диэн холмогор сүөһүгэ идэтийэр, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ көрдөрүүлээх племенной хаһаайыстыба баар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх зоотехнига, Степан Аржаков аатынан Судаарыстыбаннай Бириэмийэ лауреата Светлана Слепцова сыралаах үлэтин түмүгэр, манна сыллата ынах ахсыттан 3500 киилэ үүт ыанар, ийэ сүөһү 100 %-а искусственнай сиэмэлээһининэн хабыллар. Ону ол диэбэккэ, салалта Иркутскай уобаластан сүөһү аҕаларга санаммыт. Мин билэрим тухары ити уобалас племенной үлэҕэ хаһан да ситиһиилэммэтэҕэ. Ол иһин кыһыйаммын бу кэпсии олоробун.

Бэйэбит сүөһүбүт -- барҕа баайбыт

Мин кэлии сүөһүлэри куһаҕаттар диэбэппин, сылга 5-6 тыһыынча үүтү чахчы биэрэллэр, ол эрээри – бэйэлэрин усулуобуйаларыгар, төгүрүк сыл устатыгар толору хааччыллыылаах комплекска хааллан туран, истэрэ төһөнү уйарынан аһыы-аһыы... Биһиги манна оннугу тэрийэр кыахтаахпыт дуо? Дьэ ити иһин кинилэри аҕалары утарабын. Үбү-харчыны, миэстэҕэ быһаччы үлэлиир дьон сыратын-харатын бөххө быраҕыы курдук саныыбын.

Аны туран үрдүк бородууксуйаны биэрэр боруода ынах төрүүр, үүттүйэр, көҕүйэр кэмнэригэр гормоҥҥа наадыйар итиэннэ биэс эрэ сыл төрөөн ыатаат, кыаҕа бүтэр, сүүскэ бэриллэр. Оттон биһиги бэйэбит сүөһүбүт (саха ынаҕа, олохтоох холмогор, олохтоох симменталь) итинтэн икки төгүл уһун кэмҥэ ыатар, үүтү да биэрэр эбээт. Онон бу сүөһүбүтүн үчүгэйдик көрүөххэ-истиэххэ, аһатыахха-сиэтиэххэ наада.