Уопсастыба

Саамай уустук көтөр аппараат

Бөртөлүөккэ инструктор пилотунан үлэлиир таайын батыһа сылдьан, уол тиэхиньикэни көрөн-истэн, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө көтөн тахсан сири-дойдуну үөһэттэн көрүөн олус баҕарара. Ол баҕа санаатын ситиһээри Омскайдааҕы гражданскай авиация көтөр-тиэхиньиичэскэй кэллиэһигэр үөрэнэ киирбитэ.

Быраас олоппоско олордон баран эргитэн: «Төҥкөй, кэнниҥ диэки хайыс, туран хааман көр», — диэн вестибулярнай аппараат туругун көрбүтэ. Павел медиссиинискэй хамыыһыйаны, уйулҕа тургутугун холкутук ааспыта. 

Аэродинамика, аэронавигация, высшай математика бастаан ыарахан курдук этилэр даҕаны, баҕалаах, ылынар буолан, үчүгэйдик үөрэммитэ.

«Бөртөлүөччүк уматыга төһө тиийэрин, муммут дьону хас чаас көрдүүрүн төбөтүгэр суоттуур, хайа быыһынан хайдах көтөрүн, тыал хантан үрэрин билиэхтээх. Аны бэйэтэ мунан хаалбат туһугар хайысхатын көрөн олоруохтаах.

Бөртөлүөт — саамай уустук көтөр аппараат, туруору өрө көтөн таҕыстаҕына, иҥнэри түспэтин туһугар биир сиргэ тутуохтааххын. Тиэхиньикэ утары тыалга үчүгэйдик көтөр, сөмөлүөт курдук былыт үрдүгэр тахсан үөһэнэн көппөт, аллараанан сылдьар. Муммут дьону көрдүүргэ сиргэ өссө чугаһыыбыт, вышка, араас мэһэй баарын учуоттаан, куттала суох көтүүнү тутуһуохтаахпыт», — диэн кэпсиир МИ-8 эдэр хамандыыра.

Дьон олоҕо мүнүүтэнэн кэмнэнэр

Кини 2014 с. үөрэҕин бүтэрэн, «Полярные авиалинии» үлэлии киирбитэ. Ньурбатааҕы бөртөлүөт эскадрильятыгар уопуттаах инструктор Николай Михайлович Морозовка үөрэнэн, бастакы көтүүтүн саҕалаабыта. 

Онтон экипажка иккис пилотунан үлэлээт, үлэтигэр дьоҕурдааҕа биллэн, биэс сылынан МИ-8 хамандыыра буолбута. Эдэр пилот Саха Сирин усталаах-туоратын барытын үөһэттэн көрдө, сылдьыбатах сирэ диэн суоҕун кэриэтэ.

«Өрөспүүбүлүкэҕэ бөртөлүөттэр биэс баазаланар аэродромнаахтар: Орто Халымаҕа, Зырянкаҕа, Баатаҕайга, Ньурбаҕа уонна Тиксиигэ. Биһиги баазабытыгар икки нэдиэлэлээх командировкаҕа сөмөлүөтүнэн көтөн тиийэбит. Бөртөлүөтүнэн социальнай суолталаах рейстэри оҥоробут, ыраах ыстаадаҕа олорор дьону таһабыт. Санрейсэнэн улаханнык эчэйбит, инсуллаабыт, инфарктаабыт ыарыһахтары тиэрдэбит, суһал эппэрээссийэ оҥорор быраастары илдьэбит.

Кыра нэһилиэктэргэ балыыһа суох, ол иһин эчэйбит дьону улуус киинигэр киллэрэбит. Муммут дьону, мууска устан баран хаалбыт балыксыттары көрдүүбүт, сороҕор субу төрөөрү сылдьар дьахтары киин сиргэ балыыһаҕа аҕалабыт. Аара суолга төрөөбөтүн диэн ыксал, долгуйуу бөҕө. Дьон олоҕо мүнүүтэнэн кэмнэнэр, онон түргэн-тарҕан буолуохха наада», — диэн кини үлэтин туһунан сэһэргиир.

Үс туонна ууну кутар бөртөлүөт

Бөртөлүөччүктэр ойуур баһаарын умуруорарга «Авиалесохрана», ЫБММ үлэһиттэрин, олохтоох эр дьону илдьэллэр. Бөртөлүөт торуоһугар баайыллыбыт улахан иһити күөлгэ тимирдэн, 3 туонна ууну биирдэ баһан ылан, умайан кытыаста турар ойуур үрдүгэр куталлар.

«Баһаар буола турар сиригэр киирдэххэ, күн көстүбэт, уоту арааран кэбиспит курдук хабыс-хараҥа. Көтөр аалбытын халыҥ тайҕа быыһыгар, ардыгар бадарааннаах маар кытыытыгар, хайа тэллэҕэр салгыҥҥа тутан турабыт. Биинтэҥ талаҕы, маһы таарыйбатын диэн иннигин-кэннигин көрүнэ олороҕун. Бу сайын Амма, Уус-Маайа диэки баһаар умуруоруутугар сылдьабыт. Ардаҕа суох кураанах этиҥтэн чаҕылҕан уота чаҕылыйан, ойуур үксэ онтон умайар.

Биирдэ Баатаҕайга хайа быыһыгар баһаар умуруора бардыбыт, бортмэхээнньик уол ханна түһэрбитин көрөөрү таһырдьа тахсыбытыгар хап-хара күл саба ыспыт, онтон эбиискэ буолан, уу кутар тэрил тэстэн, таҥаһа дэлби илийэн киирдэ. Киһибит хараҕын туора-маары сотто турдаҕына, санрейсэ оҥорорго суһал сорудах киирдэ. Инсуул, инфаркт кэнниттэн киһини быыһыырга аҕыйах мүнүүтэ бэриллэр, ол иһин уолбут таҥаһын да уларыттыбакка хап-хара сирэйдээх көппүтэ», — диэн саныыр Павел.  

Ыкса түүн дьону быыһаары

Кини нэдиэлэҕэ алта күн үлэлиир, биир күн сынньанар. Бачча ойуур баһаара буола турар кэмигэр үлэтин чааһа нуормата суох, ханна ыксал тирээтэҕинэ, киһи эчэйдэҕинэ тута көтөн иһэллэр. Түүн утуйа сыттаҕына уһугуннаран, тыына быстан эрэр дьону быыһыы бараары тиэтэйэр.

Бу ыйга кинилэр экипажтара биэстэ ыстаадаҕа сырытта, инсуллаабыт киһини, хайаҕа аттан охтон түһэн, уҥуоҕун тоһуппут оҕону быыһаатылар. Сайын табаһыттар бырдахтан куотан, үөһэ хайаҕа, тыаллаах сиргэ тахсаллар.

«Чыычаах көтүүтүнэн Сахабыт Сирин кэрэ-мааны айылҕатын барытын көрөбүт, хараҕыҥ анныгар тайах, таба, тыатааҕы сүүрэн ааһар. Үгүс дьон Абхазияҕа, Кавказка тиийэн хайаны көрөр, дьиҥэр, биһиэхэ Киһилээх, Өймөкөөн, Муома хайатын кэрэтин киһи тылынан кыайан тиэрдибэт.  Хайа икки ардынан көтөн истэххэ, бииртэн биир кэрэ көстүү аһыллан иһэр», — диэн МИ-8 хамандыыра кэпсээнин салгыыр. 

Икки ый муна сылдьыбыт табаһыт 

Экипаж ойуур баһаарыгар эрэ буолбакка, халаан уутугар дьиэ кырыыһатыгар хаалбыт дьону эмиэ быыһыыр. Итинник ыксаллаах кэмҥэ бөртөлүөт чараас муус үрдүгэр ыйааһынынан олорунан кэбиспэккэ, салгыҥҥа уйдаран турар.

Сороҕор муус халҕаһата өрүс туоруур сиригэр кэлэн харан хаалар, ону тиийэн дэлби тэптэрэллэр. Уолаттар оннук дэлби тэптэрэр сэби уура сырыттахтарына, муус хайыта баран, алдьанан эрэрин бортмэхээнньик көрөн, дьонун ыҥыртаан, кыл-мүччү бөртөлүөккэ сүүрэн киирбиттэрэ.

«Арай биирдэ Үөһээ Дьааҥыга табаһыт ыстаадаттан сүттэ диэн биллэрдилэр. Атын ыстаадаҕа бараары киһилэрэ мунан хаалан, ыкса күһүн сир тоҥон, хаар түһэн кыыдамныыр кэмигэр икки ый тухары аһаҕас халлаан анныгар олорбут этэ. Олохтоохтор ханан барбыт хайысхатын ыйбыттара, биһиги үөһэттэн көрбүппүт күөл суох, үрэх эрэ баар. Киһи син биир уу иһэ киириэхтээх диэн үрэҕи кыйа көрдөөбүппүт, суола-ииһэ биллибэт курдуга.

Төттөрү көтөн истэхпитинэ муммут табаһыт бөртөлүөт тыаһын истэн, хата бэйэтэ тахсан кэлбитэ. Чараас таҥастаах, дэлби дьүдэйбит, омос көрдөххө, 45 саастаах киһини Баатаҕайга илдьибиппит. Төрүөҕүттэн айылҕа киэҥ туонатыгар сылдьыбыт уопуттаах табаһыт туһах иитэн, отон сиэн тыыннаах ордон хааллаҕа», — диэн буолбут түбэлтэни кэпсиир Павел.

Биэнсийэҕэ — 30 сааскар

Бөртөлүөт экипаһа куруук улахан тыаска үлэлээн, кырдьар сааска үгүстэр кыайан истибэт буолаллар.

«Арассыыйа үрдүнэн албан аата аатырбыт 69 саастаах Тимур Бесаев билигин даҕаны көтө сылдьар, биһигини элбэххэ үөрэтэр, кини уопсайа 25 000 чаас устата көппүт. Ааҕан таһаардахха, 3,5 сыл халлааҥҥа сылдьыбыт. Саастаах киһи диэтэххэ, билигин даҕаны сарсыарда аайы сүүрэр, турникка тардынар, иһигэр гыраам да сыата суох.

Тэҥнээн көрдөххө, 3600 чаас көппүт дьон номнуо биэнсийэҕэ тахсаллар. Мин 3200 чаас көтүүлээхпин, онон ити нуорманы сотору толоруохпун сөп, ол эрэн отуппун саҥа туолаат хайдах биэнсийэҕэ олоруохпунуй, салгыы үлэлиэм. Үлэбит тыастаах, ноҕоруускалаах буолан, 30 сааскар биэнсийэҕэ тахсар кыахтааххын», — диэн этэр Павел.

92 күннээх уоппуска

«Кэргэним «Якутия» авиахампаанньаҕа көтөр ааллары салайар кииҥҥэ үлэлиир, иккиэн устудьуоннуу сылдьан билсэн ыал буолбуппут, кыыспыт быйыл оскуолаҕа киириэхтээх.

Үлэбэр сарсын ханна ыыталларын билбэппин, онон тугу да былааннаабаппын. Саҥа Дьылы кэлиҥҥи сылларга Тиксиигэ, Орто Халымаҕа көрсүбүтүм. Кэргэним эмиэ авиацияҕа үлэлиир буолан, өйдүүр-өйүүр. Уоппускабыт 92 күннээх, ол иһин бириэмэбин барытын дьиэ кэргэммэр аныыбын, сыл аайы омук сиригэр, муораҕа сынньанабыт», — диэн кэпсээнин түмүктүүр.