Уопсастыба

Өймөкөөн улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Нуучча географическай уопсастыбатын чилиэнэ, кыраайы үөрэтээччи, иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ, Тамара Васильева Өксөкүлээх Өлөксөй Өймөкөөҥҥө сырыыларын туһунан кэпсээтэ.

– Оччолорго Дьокуускайтан Охотскайга, Муомаҕа, Абыйга, Халымаҕа, Сэйимчээҥҥэ барар дьон Өймөкөөнүнэн айанныыллара, манна тохтоон сынньанан ааһаллара. Өксөкүлээх Өлөксөй Өймөкөөҥҥө сэттэ төгүл сылдььыбыта, меценат-атыыһыт Ньукулай Кривопашкины кытары доҕордоспута, олохтоох тылы-өһү, ырыаны-тойугу чинчийбитэ, сурукка тиспитэ, үгүс айымньытын манна олорон айбыта. Сэйимчээнтэн кэлэн иһэн, 1924 с., бу Томтортон чугас, Үрэх Төрдө диэн мэлдьи тохтоон ааһар сиригэр, аптаныамыйа олохтоммутун уруйдаан ыһыах ыспыта, Кыйма Баһылай диэн уус киһилиин оҥорон үс сэргэни туруорбута, ыһыах алгыһын бэйэтэ толорбута.

Эһиилигэр, сэттис сырыытыгар, дьоһун соруктаах кэлбитэ. Сэбиэскэй былааһы олохтоотоҕо буола сылдьан, сорох кыһыл этэрээттэрэ олохтоохторго бэрт хабырдык сыһыаннаһаллара. 1924 с. Халыманан сылдьыбыт этэрээт хамандыыра Светец кэргэнинээн 400 кырса тириитин, элбэх харчыны хомуйбут. Күһүн Дьокуускайга борохуотунан киириэхтээхтэрэ табыллыбакка, икки аҥы хайдан, биир бөлөх Абыйынан барбыт, Светец манан айанныырга быһаарыммыт. Ону истэннэр, өрө турааччылар: «манна эмиэ айбардыахтара» диэн тоһуйаннар, 15 киһиттэн сэттэтин өлөрбүттэр, аҕыс киһини, ол иһигэр Светец кэргэнин уонна хас да байыаһы, туппуттар. Инньэ гынан өрөспүүбүлүкэ Киин ситэриилээх кэмитиэтэ 1925 сыл сааһыгар карательнай этэрээти ыытарга быһаарбыт. Онуоха Өксөкүлээх Өлөксөй этэрээт тиийдэҕинэ, улахан аймалҕан тахсыа, үгүс киһи кыргыллыа, ол кэриэтин миигин ыытыҥ, кэпсэтэммин, эйэнэн бэриннэриэм диэн тылын ылыннаран, Иван Степанов диэн сирдьит киһилээх кэлбитэ. (Кинилэри кытары аргыстаспыт оччолорго Уолба оскуолатын үөрэнээччитэ, кэлин биллиилээх суруйааччы Николай Заболоцкай ол туһунан «Айан аргыстаах, суол доҕордоох» ахтыыны суруйбута). Өкскөкүлээх Өлөксөй манна кэлэн, Сэбиэскэй былаас гуманнай бэлиитикэни олохтообутун, бэриммити бырастыы гынарын туһунан өйдөтөр үлэни ыыппытын түмүгэр, хаан тохтубатаҕа. Эйэнэн бэриммит 29 киһи аата суруллубут испииһэгин көрдөххө, биир эрэ саха баар, уоннааҕылара Сэйимчээн эбээннэрэ эбиттэр. Өксөкүлээх мантан Абыйга, Дьааҥыга уонна илин бэйэтин боломуочунайдарын ыытан, былааһы утары туруу суох оҥоһуллубута, эйэлээх олох туругурбута.

Өкскөкүлээх ыһыах ыспыт сиригэр туруорбут сэргэлэриттэн билигин иккитэ баар, академик Окладников Саха сириттэн Новосибирскайга уон сэргэни илдьибитэ биллэр, биһиги сэргэбит, баҕар, онно буолуо диэн көрдөөн-көрдөтөн көрбүппүт да була иликпит. Ордубут икки сэргэни бетон олбоххо олордон бөҕөргөттүбүт, манна кэллэҕинэ хонор-өрүүр Сыромятниковтар балаҕаннарын (билигин Өксөкүлээх балаҕана дэнэр) Олоҥхо ыһыаҕын көрсө сөргүттүбүт, – диэн сэһэргээтэ Тамара Егоровна.

Үс сэргэ – үс кут

Өксөкүлээх үс сиргэ маннык сэргэлэри туруорбута. Ол курдук, 1904 с. Чурапчы улууһун Арыылааҕар арыгыта суох уруу ыһыаҕар, саҥа олох түстэниитин бэлиэтин, Ийэ кут сэргэтин, туруорбута. 1905 с. Үөһээ Бүлүү улууһун Оҥхойугар от охсор тэрили илдьэ тиийэн, оһуохай тэрийбитэ уонна үлэни, уйгуну түстүүр Буор кут сэргэтин туруорбута. 1924 с. Өймөкөөҥҥө, Үрэх Төрдүгэр, эйэлээх олох кэлбитин, судаарыстыбаннас түстэммитин уруйдаан, Салгын кут сэргэтин туруорбута, ыһыах ыспыта. Дьиктитэ диэн, бу сэргэлэр туруоруллубут сирдэрин картаҕа көрдөххө, тэҥ өрүттээх үс муннук тахсан кэлэр эбит. Бу үгүһү толкуйдатар. Дьэ ити курдук, төһөнөн элбэх сыл ааһар да, соччонон Өксөкүлээх айан-тутан хаалларбыта дириҥ ис хоһооннонон иһэр.

Тамара Васильева кэпсээнин ситэрэн, Мария Кронникова (Чурапчы), Герман Отов (Үөһээ Бүлүү) Өксөкүлээх Өлөксөй сэргэлэрин саха омук духуобунай нэһилиэстибэтин быһыытынан үйэтитиигэ ыытыллар үлэни, «Үс кут – үс сэргэ» сакральнай духуобунай эспэдииссийэ, «Өксөкүлээх эргимтэтэ» хамсааһын тустарынан иһитиннэрдилэр. Бу үс сир (Арыылаах, Оҥхой, Үрэх Төрдө) саха кутун-сүрүн бөҕөргөтөр ытык сирдэр буолалларын эттилэр, хайаан да сылдьарга ыҥырдылар.

Өксөкүлээх суругун ким туппутай?

Лилия Кычкина өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев архыып-бибилэтиэкэтин (Николаев-киин) сайтыгар Өксөкүлээххэ сыһыаннаах матырыйааллары билиһиннэрдэ. Былырыын, Алексей Елисеевич төрөөбүтэ 145 сылын чэрчитинэн, архыып-библиотека «Өксөкүлээх сардаҥата» аахсыйаны тэрийэн, Алексей Елисеевич төрөөбүт күнүгэр, кулун тутар 16 күнүгэр, чүмэчи уматар үгэһи олохтообутун өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо биһирээбиттэр. Ити ытык күн Өксөкүлээх аатыгар чүмэчи уматалларын видеоҕа устан ыыппыттара барыта сайтка тахсан, түмүллэн иһэр.

Архыып-бибилэтиэкэ биир кэрэхсэбиллээх эспэнээтинэн «А.Е. Кулаковскай суруга анаммыт киһитигэр тиксибитэ» хартыына буолар. Бу хартыынаны Покровскайдааҕы художественнай оскуола үөрэнээччитэ Артур Гребнев уон сыллааҕыта оҥорбут, Өксөкүлээх «Саха интеллигенциятыгар» суругун бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Николаев туппут уонна өрөспүүбүлүкэ чэчирии сайдарын туһугар онон салайтаран үлэлээбит-хамсаабыт! Оччолорго 13 саастаах уолчаан билигин быраабы араҥаччылыыр уорган үлэһитэ.

Сүдү суолталаах, сыаната биллибэт

Национальнай архыыпка хараллан сытар 1 мөлүйүөн 500 докумуонтан түөрт эрэ докумуон ураты сэдэх, ол эбэтэр Саха сиригэр, норуотугар, устуоруйатыгар уһулуччу суолталаах докумуон быһыытынн билиниллэн реестргэ киирбит. Олортон биирдэстэрэ – Өксөкүлээх Өлөксөй 1912 с. суруйбут «Саха интеллигенциятыгар» суруга. Национальнай архыыпка туттарыллыан иннинэ, Сурук 1930--1990 сс. уобаластааҕы партийнай архыыпка хараллыбыт. Алексей Елисеевич аан бастаан манна «Өксөкүлээх Өлөксөй» диэн илии баттаабыт. Кэпсэтиини сүрүннээбит Наталья Малышева бу сыаната биллибэт докумуон куоппуйатын аҕалан көрдөрбүтэ сэһэргэһиини бэркэ байытан биэрдэ.

Ыраах Новосибирскайтан кэлбит, атом бырамыысаланнаһын бэтэрэээнэ Иоганн Максимов Өксөкүлээх этиитинэн салайтаран олоҕун оҥостубутун, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыаҕыттан Саха сириттэн тиийэн үөрэнэр ыччаттарга настаабынньык буолбутун туһунан кэпсээтэ.

– Билигин киһи аймах иннигэр экология боппуруоһа күүскэ турар. «Айылҕаны муоһалыыбыт, науканы, бырамыысаланнаһы сайыннарабыт» диэн Орто туруу бараан дойдубутун тэпсэн кэбистибит. Туох барыта киһиттэн тутулуктаах, эйэ да, сэрии да. Онон туһанар эрэ толкуйу тохтотон, айылҕаҕа сыһыаммытын уларытан, айар-тутар, чөлүгэр түһэрэр үлэҕэ турунуохтаахпыт. Өксөкүлээх үөрэҕэр тирэҕирэн, экодухуобунаһы, кут-сүр үөрэҕин сайыннарыахтаахпыт, ыччаппытын онно иитиэхтээхпит. Бу Ыһыахтар онно туһаайыллан ыһыллаллар. Экодухуобунас (кут-дабаан) сайыннын, өй-санаа уһугуннун! – диэтэ 85 саастаах ытык киһи.

Ис сүрэхтэн махтал

Сербияттан кэлэ сылдьар Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ Лариса Реасовна кэпсэтии кыттыылаахтарыгар «Өксөкүлээх Өлөксөйү сүрэххитигэр илдьэ сылдьаргыт иһин махтанабын» диэтэ. Норуот дьокутааттарын кытары Үрэх төрдүгэр, Өксөкүлээх балаҕаныгар сылдьыбытын туһунан долгуйа аҕынна.

– Олоҥо ыһыаҕыттан астынным-дуоһуйдум, саха норуотун култуурата чахчы сайдыбыт, аны да сайда турууһу диэн санаатым. Духуобунай лидердэрбит тула түмсэммит, сомоҕолоһуоҕуҥ, харыстаныаххайыҥ. Өксөкүлээхтии эттэххэ, кэлэр дьонтон көмүскэллээх буолуоххайыҥ өйбүтүнэн-санаабытынан, култуурабытынан, – диэн туран эһэтин нэһилиэстибэтин үйэтитиигэ сыралаах үлэлэрин сыаналаан, норуот дипломаттарын үрдүкү бэлиэтин уонна Оруоһуттар сиэн кийииттэрэ Людмила Семенова оҥорбут түөскэ анньыллар симэхтэрин хас да киһиэхэ, ол иһигэр Тамара Егороваҕа туттартаата.