Уопсастыба

Кини олоҕо - ийэ оҕотун туһугар бэриниилээх буолуутун  үтүө холобура. Зинаида Семеновна  Култуура институтун бүтэрбит эдэркээн ийэ кырачаан оҕото истибэтин билэн баран, уолун  туһугар туруулаһарга санаммыт. Дьулуур, тулуур  көмөтүнэн Нерюнгрига СУВАГ киинин арыйтарбыт,  үлэ миниистирин солбуйааччытыгар диэри үүнэн, билигин Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэтээҕи реабилитационнай киин дириэктэринэн таһаарыылаахтык үлэлиир. Дьаныардаах үлэ түмүгэр  уола Новосибирскай куоракка  университеты бүтэрбит, билигин үлэлээх-хамнастаах ыал аҕата.  Онон төрөппүттэр санааҕытын түһэримэҥ диэн ийэ, уһуйааччы, салайааччы этэр.

Зинаида Семеновналыын хайдах бу суолу талбытын туһунан ирэ-хоро кэпсэттибит.

Социальнай эйгэҕэ маҥнайгы хардыыларым

Култуура институтун Челябинскай куоракка бүтэрбитим. Олоҕум барыта бырааһынньык кэриэтэ ырыа, үҥкүү быыһыгар ааһыа диэн санаалаах этим. Кэргэн тахсан, ийэ буолар дьолу билбитим. Ол эрэн уолум истибэт, мантан сылтаан үйэтин тухары саҥарбат буолар кутталлааҕын билэн, маҥнай утаа охсууну ылбытым. Быраастар  “дьиҥнээхтик истибэт” диэхтэрэ диэн куттанар да этим.  Хайдах гыныахпыный, ылыммытым  уонна оҕобун хайаан даҕаны саҥардарга күүскэ ылсыам, үлэлиэм диэн кытаанах сыалы туруоруммутум.

Бу санааттан 1990 сылтан социальнай эйгэҕэ көспүтүм, педагог идэтин баһылаабытым, диссертация суруйбутум. Ол кэмҥэ Саха Сиригэр “Дефектология” диэн салаа суоҕа. Онон “Становление гуманистического отношения к людям с ограниченными возможностями” диэн кандидатскай үлэбин философия салаатыгар көмүскээбитим. Кэлин билим эйгэтигэр үлэлээбэтэҕим иһин, улахан көмөлөөх уопут. Наукаҕа тирэҕирэн Өрөспүүбүлүкэҕэ верботональнай уонна онтон да атын  ньымаларынан оҕолору дьарыктыыбыт.

Нерюнгри куоракка олорор этибит. Манна “Якутуглестрой” диэн улахан тэрилтэҕэ үлэлиир Калюжнайдар диэн ыаллар Хорватия Загреб куоратыгар оҕолорун көрдөрөн кэлбиттэрэ уонна олус таһаарыылаах  СУВАГ (система универсального верботонального аудиовосприятия Губерина) диэн методика баарын кэпсээбиттэрэ. Оҕолору  утумнаахтык дьарыктыырга манна тэрийиэххэ сөп диэн этии киллэрбиттэрэ. Ону мүччү туппакка, биэс ийэ, ол иһигэр Нерюнгри сурдопедагога, Дьокуускайтан логопед буолан Загребка барбыппыт. СУВАГ кииҥҥэ үс ый үөрэммиппит, мин истибэт оҕолор анал аппарат кэппиттэрин кэннэ саҥаралларыгар үөрэтэр ньыманы баһылаабытым.  Дойдубутугар сүүрэн-көтөн үлэлээн барбыппыт. Уһуйааҥҥа анал бөлөх, оскуолаҕа кылаас тэрийбиппит.

90-с сыллар саҕаланыыларыгар Саха Сиригэр биир даҕаны реабилитациялыыр киин суох этэ. Бука бары: “Ол аата тугуй”, - дииллэрэ. Салайааччыбытынан горисполком социальнай боппуруостарыгар эппиэттиир  баһылык солбуйааччытын Дмитрий Иннокентьевич Донскойу ыҥырбыппыт, аккаастаммакка тута сөбүлэспитэ. Москватааҕы бүтүн сойуустааҕы слухопротезирование научнай киинин салаата буолбуппут. Мин оҕо дорҕоону таһаарарыгар үөрэтэр “фонетическая речь” диэн предметы биэрэрим. Кииммитигэр бэртээхэйдик үлэлии сырыттахпытына  Сойууспут эстэн хаалла. Сир халлаан икки ардыгар бу сабыллыахпыт, бу штат сарбыллыа диэн куттал үөскээбитэ.

Михаил Ефимович өйөөбүтэ

1993 сыллаахха Михаил Ефимович Николаев Нерюнгрига командировкаҕа кэлбитигэр көрсөн кэпсэтии тэрийбиппит. Мин оҕолорго олус туһалаах киин үлэлиирин, ол эрэн Москвалар аккаастана сатыылларын этэн туран, Саха Сирин бас билиитигэр ыларга көрдөстүм.  Михаил Ефимович инникигэ киэҥ көрүүлээх киһи буолан тутатына олус сэҥээрэ истибитэ, уонна доруобуйа харыстабылын уонна социальнай харысхал миниистирдэригэр киирэн кэпсэтэрбэр эппитэ, боппуруоһу боротокуолга киллэртэрбитэ.

Киин дириэктэрэ улаханнык итэҕэйбэтэ эрээри, өйөөбүтэ: “Кэпсэт, дуогабардас”, - диэн туран  командировкалаабыта. Дьокуускайга бастатан доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр тиийдим, онуоха оннук балыыһа суох диэн истэ да барбатылар.

Үлэ уонна социальнай харысхал миниистирэ Александр Константинович Акимов боппуруос киирбит боротокуолун көрдө уонна биһиэхэ эмиэ реабилитациялыыр киин баар буолуохтаах диэн сөбүлэстэ, управление начаалынньыгын Василий Александрович Гороховтыын билиһиннэрдэ. Миэхэ сөбүлэҥ илииһин толортор, кэпсэт уонна кэлээр диэтилэр. Икки нэдиэлэ устата кабинет бөҕөтүн кэрийэн докумуону барытын толортордум. Миниистирим олус соһуйда: “Тыый, сыл аҥаара  хомуйааччыбыт”, - дии диэтэ. Оннук үлэ министиэристибэтин иһинэн оҕолорго аналлаах Өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы истии уонна саҥарыы киинэ Нерюнгри куоракка арыллыбыта.

Саҥа кииммитигэр үлэлииргэ Загреб куоракка сотору-сотору баран үөрэнэрбит. Кэнники дипломум үөрэтэр бырааптаах “Диплом форматоров по верботональной системе” диэн этэ. Арассыыйа үрдүнэн аатырбыппыт. Японияттан тиийэ уопут атастаһа кэлэ сылдьыбыттара. СУВАГ методикатын таһаарыылаахтык туһанаҕыт диэн Хорватияттан икки посол ыалдьыттаабыта.

Дьокуускай куоракка көһүү

Үчүгэйдик истибэт оҕолору уонна  саҥаны чөлүгэр түһэрии киинигэр дириэктэринэн ананан үлэлии сылдьар кэммэр, 2011 сыллаахха улуус дьаһалтатыгар социальнай боппуруостарга баһылык солбуйааччытынан үлэлии ыҥырбыттара.  Олус үчүгэй кэллэктииптээх этибит. Сотору кэминэн Дьокуускайга үлэ уонна социальнай харысхал миниистирин солбуйааччытынан ыҥырбыттара. Манна биир сүрүн үлэбинэн Сэргэлээх шоссетыгар турар Саха Сиринээҕи оҕолору реабилитациялыыр киин тутуутун хонтуруоллааһын буолбута. Эбийиэк “Инники көлүөнэлэр пуондаларын” нөҥүө тутуллубута. Наадалаах, туһаныллар малын-салын барытын бэйэбит хонтуруоллаан, баҕа санаабытын этэн туран туруортарбыппыт. 

Дьиэбит 2018 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ. Миигин реабилитацияны ыытарга идэлээх профессионалгын, уопуттааххын диэн дириэктэринэн анаабыттара. Бастаан үлэһиттэр 18 - 20 киһи этибит.

Тохсунньу 18 күнүгэр бастакы 40 оҕону ылбыппыт. Үлэһиттэр бу кэмҥэ 26 этибит. Төрөппүттэр оҕолору группаҕа хааллараллара, киэһэ ылаллара. Чөлгө түһэрии 40 хонук устата ыытыллара. Штат хаҥаатаҕын ахсын оҕо ахсаана эбиллэр. Билигин үлэһиттэр 100-тэн таҕыстыбыт, онон социальнай харысхал  квотатынан биир киириигэ  202 оҕо 202 төрөппүтүн кытары  реабилитация бараллар. Сылга 16 киирии  баар. Ол эбэтэр 3232 төрөппүт уонна 3232 оҕо хабыллар. Маны тэҥэ ОМС салаатынан 500 оҕо көрдөрүнэр. 

Реабилитация бастатан төрөппүккэ ирдэнэр

Уопуппунан көрдөххө, төрөппүттэр реабилитацияҕа ордук наадыйаллар, маныаха тустаах хас даҕаны бырагыраамалаахпыт. Үксүн оҕолоро кыраларыгар атыннарын билбэттэр, билиммэттэр, барытын бэйэлэрэ оҥорон биэрэллэр.

Оҕолору, төрөппүттэри кытары педагогтар, дефектологтар, логопедтар үлэлииллэр. Биһиги социальнай реабилитация оҥоробут, ол эрэн инникитин мэдиссиинэ салаата киирэрэ буоллар.

Реабилитация - оҕо доруобуйатын өйөөһүн, ыарахан ыарыылаах оҕолор эмтэнэртэн сынньанар кэмнэрэ. 

Сүрүн сыалбыт - оҕо социальнай адаптациятын аһардыы, күннээҕи олоххо бэйэтин бэйэтэ хааччынар, дьарыктанар, кыһалҕатын,  долгутарын этэр буоларыгар үөрэтии. Холобур,  14-17 саастаах оҕолор социальнай сайдыы анал кабинетыгар дьиэ иһигэр дьаһана үөрэнэллэр: ас астыырга, хомунарга, таҥас суунарга, өтүүктүүргэ, сааһылыырга.

Элбэх төрөппүт оҕом буукубалары билбэт,  саҥарбат диэн этэллэр. Дьиҥэ, ити дорҕоон сыыһа туруута. Маны көннөрүөххэ сөп. Дефектологтар, психологтар, уйулҕа кабинеттара, кумааҕынан терапия о.д.а. баар. Бу барыта оҕо оонньуу быһыытынан сайдыытыгар көмө.

Биэс сыл иһигэр толору хааччыллыылаах киин буоллубут. Испэсэлиистэрбит бары анал үөрэхтээхтэр, уопуттаахтар. Сорох учууталларбыт бэйэлэрин оҕолоро доруобуйаларыгар хааччахтаахтар, онон тылынан, учебниктарынан эрэ буолбакка, дьиҥ оҕону кытары алтыһыыны эттэринэн-хааннарынан билэллэр. Инбэлиит преподавателлэр үлэлииллэр. Холобур, хараҕынан көрбөт массаас оҥорооччу, арттерапияҕа Санкт Петербургтааҕы художественнай университеты бүтэрбит эмиэ доруобуйатыгар хааччахтаах кыыс. Бу маннык быраактыка төрөппүттэр санааларын көтөҕөр, уйулҕаларыгар көмө буолар. Мин оҕом халсыа суоҕа, олоххо бэйэтин миэстэтин булуо диэн эрэллэрэ күүһүрэр. Оҕолор бары олоххо бэлэмнээх, биир саастыылаахтарыттан  хаалсыбакка сайдалларыгар сөптөөх усулуобуйаны тэрийэбит. Этэргэ дылы, күн барыбытыгар тэҥҥэ тыгыахтаах.  

Махталлаах төрөппүттэр

Реабилитациялыыр киин киэҥ-куоҥ, хас биирдии кабинет саҥа маллаах, оонньуурдаах, дьарыктанарга араас тренажердаах.

Оҕолорун чөлүгэр түһэрэ сылдьар төрөппүттэр ыксаабакка  ананыллыбыт процедураларын толортороллор. Дьокуускай куораттан Ульяна Андреева төрдүс сырыытын уолун көрдөрө сылдьар эбит. “Оҕом Владимир 14 саастаах. Реабилитациялыыр киини олус сөбүлүүр. Аан маҥнайгыбытын манна 2018 сыллаахха саҥа аһыллаатын кытары кэлбипппит, астыммыппыт. Остолобуойга астара минньигэс, быраастар таһымнара үрдүк, дьарыктара интэриэһинэй. Сыл ахсын социальнай харысхал квотатынан кэлэбит. Маны тэҥэ Хатаска, Нерюнгрига реабилитация ааспыппыт”, - диэн икки оҕолоох эдэркээн ийэ кэпсиир.

Хаҥалас Өктөмүттэн кэлбит Маргарита Васильевна Стручкова 14 саастаах уолун көрдөрө сылга иккитэ реабилитациялыыр кииннэргэ сылдьар. Кини кэпсииринэн, бэртээхэй усулуобуйа тэриллибит. “Оҕом ДЦП смешанного типа диэн диагнозтаах. Коляскалаах сылдьар буолан бу  киин олус табыгастаах. Пандустар, анал лифтар бааллар.  Хатаска,  Амма Бөтүҥүгэр, Нерюнгрига сылдьарбыт, ол эрээри билигин куорат иһигэр эрэ сылдьабыт. Соҕуруу айанныыртан эмиэ аккаастанабын. Тоҕо диэтэр -  коляскалаах оҕону кытары самолетунан, поеһынан, массыынанан  айанныыр ыарахан. Манна олорор усулуобуйа барыта баар буоллаҕа дии. Уопсайбыт хосторо киэҥ-куоҥ, остолобуойа олус үчүгэй”,  - диэн кэпсиир.

Түмүккэ

Бу курдук доруобуйаларыгар хааччаахтаах оҕолор төрөппүттэрин кытары бэртээхэй кииҥҥэ кэлэн реабилитация ааһыахтарын сөп. Санатан эттэххэ, олорор сирдэринэн социальнай харысхал управлениетын нөҥүө  квотанан уонна  ОМС нөҥүө. Өҥө барыта  босхо.

Норуокка инбэлиит оҕолору эрэ реабилитацияҕа ылаллар диэн сыыһа өйдөбүл баар. Доруобуйатынан хааччахтаах оҕолору педиатр анааһынынан  эмиэ ылаллар.

Саха Сиригэр уопсайа түөрт реабилитациялыыр киин үлэлиир, онон хайаан даҕаны квотаҕа тиксиэххит. Чөлгө түһэрии 21 хонук устата ыытыллар, бу кэм устата төрөппүкэ больничнай илиис арыллар.

Сиһилии ханнык докумуоннар ирдэнэллэрин  Киин “ррцдети.рф” саайтыттан билсиэххэ сөп. Санааҕытын түһэримэҥ, туһалаах киин өҥөтүнэн туһаныҥ.