Уопсастыба

Уол Табаҕаттан силис тардан

Степан Марков уос номоҕор киирбит Уол Табаҕаттан төрүттээх, Суһуохтаах Марковтан, Бэрт Маарыйаттан удьуордаах уонна ийэтин бииргэ төрөөбүт убайа Уйбаан Арбитаттан айар талааны бэриһиннэрбит буолан, суруналыыс уонна суруйаачы быһыытынан саха омук олоҕун-дьаһаҕын сырдатыыга олоҕун анаата.

Марковтар Табаҕаҕа улаханнык ытыктанар сис ыаллар. Степан аҕата Степан Гаврильевич сахаҕа ортону үрдүнэн уҥуохтаах, сырдык хааннаах, уурбут-туппут курдук үтүө сэбэрэлээх киһи этэ. Аҕата 1917 с. өлөн, ийэтэ Мария Васильевна аймахтарын көмөлөһүннэрэн, биэс оҕотун атахтарыгар туруорбут. Кинилэр Кураанах алааска кыстыыллара, Лампаҕа сайылыыллара, Алачайга отордууллар эбит. Марковтар олорор өтөхтөрүгэр гражданскай сэрии дьоруойа Иван Строд Саһыл Сыһыы сэриититтэн кэлэн иһэн сынньанан, хонон ааспыт.

Биэс бииргэ төрөөбүт Марковтар дьоҥҥо-сэргэҕэ сымнаҕас майгыларынан, кыайыгас үлэһиттэринэн биллэллэрэ. Степан Гаврильевич Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрэн учуутал идэлээҕэ. Мин киниэхэ кыра кылаастарга үөрэнэн турабын. Учууталым барахсан олус үтүө майгылаах буолан, оҕолорго сымнаҕастык сыһыаннаһара. Кини 1942 с. бэбиэскэ тутан, Мальта ыстаансыйаҕа тиийэн байыаннай бэлэмнэниини ааһан баран, сэриилэһэр чааска бараары сырыттаҕына, Саха АССР Бырабыыталыстыбатын көрдөһүүтүнэн, учуутал тиийбэтинэн, сэттиэ буолан төттөрү кэлбиттэрэ. Степан Гаврильевич Табаҕа оскуолатыттан саҕалаан, II Холгумаҕа, Моорукка, Алтаҥҥа, Табаҕаҕа начаалынай кылаас учууталынан, оскуола сэбиэдиссэйинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. «1941-1945 сс. Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Степан ийэтэ Вера Егоровна Слепцова ыал иккис оҕото эбит. Аҕалара эдэр сааһыгар олохтон баран, аҥардас хаалбыт ийэтигэр көмөлөһон олох ыараханын билэ улааппыт, биэс кыра быраата-балта атахтарыгар туралларыгар сыраласпыт. Бүтэйдээх оскуолатын бэһис кылааһыгар үөрэнэ сылдьан, убайа Уйбаанчык (кэлин саха биллэр суруйааччыта Арбыыта) үөрэнэр буолан уонна ийэтигэр көмөлөһөөрү үөрэҕиттэн тохтуурга күһэллибит. 1935 с. Майаҕа тэриллибит оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору иитэр үлэһиттэри бэлэмниир үс ыйдаах кууруска үөрэнэн, Тараҕай нэһилиэгин Араҥаһыгар саҥа аһыллыбыт 15 оҕолоох уһуйааҥҥа үлэлээбит. 1936 с. биир саастыылааҕа Табаҕа оскуолатыгар учууталлыыр Степан Гаврильевич Марковтыын улахан тапталынан ыал буолбут.

Марковтар аҕыс оҕоломмуттарыттан оччотооҕу ыарахан олох содулуттан түөрт оҕо эрдэ суорума суолламмыт. Арай, 1943 с. төрөөбүт Степа, 1945 с. төрөөбүт Надя, 1948 с. төрөөбүт Вера, 1952 с. төрөөбүт Валера этэҥҥэ улааталлар. Степа биолог-охотовед, Надя учуутал, Вера быраас, Валера геолог үрдүк үөрэхтэрин бүтэрэн олохторун суолун булбуттара. Вера биһикки 1954 с. оскуолаҕа биир кэмҥэ киирбиппит, кини оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. Валера билигин да үлэ үөһүгэр сылдьар, ХИФУ доцена, тэхиньиичэскэй наука хандьыдаата.

«Ил Түмэн» собкора

Степан Марков бастаан Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун, онтон Красноярскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрэн охотовед-биолог уонна тэрийээччи-экэнэмиис идэлэрин ылбыта. Булт салаатын тэрилтэлэригэр, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ол эрээри, бүргэһи хааһахха хаалаабаккын, айар үлэҕэ баҕата баһыйан, өр сыллартан уопсастыбаннай кэрэспэндьиэнинэн үлэлээбит «Эркээйи» хаһыатыгар ыстааттаах кэрэспиэндьиэн буолбута, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэннэрин кэккэтин хаҥаппыта. Кэлин «Ил Түмэн» хаһыакка үлэлээбитэ. Ол туһунан кини маннык кэпсиир:

– Биэнсийэҕэ тахсаат, «Эркээйи» хаһыаттан уурайбытым, ити 1998 сыллаахха этэ. Салгыы «Тиэргэн» хаһыакка үлэлээбитим, онтон ол хаһыатым сабыллан хаалбытыгар, 2002 сыллаахха «Ил Түмэн» хаһыакка киирбитим. Оччолорго хаһыат эрэдээктэр Константин Федоров этэ, кини миигин илин эҥээр улуустарга хаһыат бэйэтин кэрэспэндьиэнинэн, атыннык эттэххэ, собкорунан анаан бирикээс таһаарбыта. Сүрүннээн тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын, үлэ дьонун, дьокутааттар уонна уолдьах ол кэмҥэ гаас утаҕа Өлүөнэ өрүһү туораабытынан, нэһилиэктэргэ «күөх төлөнү» киллэрии туһунан сырдатан, бүтүн балаһаларынан таһаартарарым. Майаҕа олорон үлэлээбитим, оччолорго электроннай почта диэни үчүгэйдик баһылыы илик этим, инньэ гынан, матырыйаалларбын куоракка киирэр дьонунан биитэр факсынан ыытарым, сороҕор бэйэм киллэрэн туттарарым.

Эрэдээксийэҕэ киирдэхпинэ, биир идэлээхтэрбин Прокопий Иванову, эрэдээктэри солбуйааччы Альберты (араспаанньатын умнан кэбиспиппин бырастыы гыныҥ) уонна оччолорго эдэр кэрэспэндьиэн Иван Гаврильевы көрсөн, кэпсэтэн-ипсэтэн, өй-санаа атастаһан, эбинэн, саҥа сорудахтары ылан үөрэн-көтөн, астынан тахсарым. Ити курдук, «Ил Түмэн» хаһыакка үс төгүрүк сыл устата бэркэ сөбүлээн үлэлээбитим, ону билигин даҕаны истиҥник саныыбын. Түгэнинэн туһанан, эдэр биир идэлээхтэрбин, «Ил Түмэн» издательнай дьиэ уонна хаһыат билиҥҥи үлэһиттэрин Бэчээт күнүнэн эҕэрдэлиибин, айымньылаах үлэҕитигэр ситиһиилэри баҕарабын!

Саамай ааҕыллар суруйааччы

Уус-уран суруйууларга холонуутун Степан Марков олоҕун ортоку омурҕаныттан саҕалаабыта. Бастаан үлэлиир хаһыатын литературнай балаһаларыгар тэттик кэпсээннэри таһаарара, онтон айымньыта элбээн истэҕин аайы санаата күүһүрэн, бөдөҥ айымньыларга ылсар буолбута. Билигин кини литература эйгэтигэр бэйэтин суолун бигэтик булбут, ураты суоллаах-иистээх прозаик быһыытынан билиннэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буола үүннэ.

Кини чочуллубут уус-уран сахалыы тылынан-өһүнэн ааҕааччыларын кытары сэһэргэһэр хабааннаахтык суруйбут айымньылара олох араас көстүүлэрин, уустуктарын арыйаллар, история кэрдиис кэмнэрин бэлиэ түгэннэрин дьоруойдар дьылҕаларынан тыктаран көрдөрөллөр. Онон, ис хоһоонноро дириҥ, ааҕааччыны элбэххэ үөрэтэллэр. Ааптар Аҕа дойду сэриитин кэмигэр төрөөбүт, оччотооҕу тыа сирин ыарахан олоҕун билбит буолан, «Дьэбдьиэй», «Тыйыс сыллар» уо.д.а. сэһэннэригэр дьиэ кэргэн кытаанах дьылҕатын, кыһалҕатын итэҕэтиилээхтик көрдөрөр. Киһи ис дууһатын дириҥник таарыйар маннык айымньылары кини элбэҕи суруйда, өссө да суруйуо турдаҕа. Ийэтин бииргэ төрөөбүт убайа, биллиилээх бэйиэт Иван Егорович Слепцов-Арбита кини айар үлэтигэр сабыдыалы, эппиэтинэһи үөскэппитин, кини айымньыларыгар дьон дьылҕата, киһи киһиэхэ сыһыана кырдьыктаахтык арылларын ааҕааччылар элбэхтик бэлиэтээн тураллар.

Степан Марков саҥа бэчээттэммит кинигэлэрэ буруолаабытынан сылдьан, тута кэриэтэ атыыланаллар. Ону сиэрдээхтик сыаналаан, С.А. Новгородов аатынан «Бичик» национальнай кинигэ кыһата 2013 сыллаахха Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр «Саамай ааҕыллар кинигэлээх суруйааччы» диэн анал бириэмийэни туттарбыта.

Суруналыыс уонна суруйааччы Степан Марков иитэр-үөрэтэр үлэтин үрдүктүк сыаналаан уонна икки ый анараа өттүгэр 80 сааһын туолбутунан эҕэрдэлээн тураммын, мин киниэхэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитин аатын иҥэрэргэ этии киллэрэбин.

Лаврентий РОМАНОВ,  Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын бочуоттаах үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх зоотехнига, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо