Уопсастыба

Сыл сыала-соруга

Сыл бэлиэтин сүрүн сыала-соруга - ыал буолуу уонна үгэскэ кубулуйбут дьиэ кэргэн сыаннастарын хараалын эйгэтигэр судаарыстыбаннай бэлиитикэни үрдэтии. Ыал буолууну өйүүр суолталаах бэлиэ сылы аныыр саҥа сүүрээн буолбатах. Холобур, 2008 сыл дойдуга эмиэ Дьиэ кэргэн сылынан биллэриллибитэ. Ити кэмҥэ статистика дааннайынан, Арассыыйаҕа 700 мөл. 20 тыһ. кэриҥэ оҕо күн сирин көрөн, урукку кэм 20 сыллааҕы рекорду куоһарбыта бэлиэтэнэр. Оттон Саха Сиригэр үһүс төгүлүн бэлиэтиибит. 1993 с. СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев дойду үрдүнэн аан бастакынан Дьиэ кэргэн сылыгар анаабыта. Итинтэн ыла уопсастыбаҕа уонна судаарыстыбаҕа дьиэ кэргэн оруола сүдү суолталаммыта, ыал ыстаатыһын үрдэтиигэ, дьиэ кэргэни тэрийиигэ сокуоннарынан араас социальнай миэрэлэр ылыллыбыттара.

Устуоруйаттан

Биһиги Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев төрөппүт, ийэ, аҕа оруолун үрдүк сыаннастарын дириҥник өйдүүрэ. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан Ийэ күнэ 1993 сыллаахха тэриллибитэ. Кэнники биэс сылынан ити быраактыка федеральнай таһымҥа билиниллибитэ уонна 1998 сылтан Ийэ күнэ Бүтүн Арассыйатааҕы таһымҥа бэлиэтэнэр буолбута. Оттон 1999 с. Михаил Николаев Ыйааҕынан Аҕа күнүн олохтообута. Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах институтун сайдыытыгар улахан судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай билиниигэ туһуламмыт дьаһаллар ылыллыбыттара. «Ийэ үрдүк махтал», «Ытык аҕа» үрдүк наҕараадалар баар буолбуттара.

Дьиэ кэргэн бастакы сийиэһэ

1999 сыл ахсынньы 10 күнүгэр Дьокуускайга дьиэ кэргэн экэниэмикэтин өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы сийиэһэ буолбута. Сийиэскэ улуустартан барыта 515 дэлэгээт кыттыбыта. Сийиэс аһыллыытыгар СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ кэргэн олоҕун уйгутун бөҕөргөтүү туһунан этиитин сийиэс кыттыылаахтара биһирии истибиттэрэ:
«...Тыа ыалын олоҕун бары өттүнэн өйөөһүн, өрө көтөҕүү биһиги инники олохпутун оҥостуубут эркээйилээх суола буолар. Төһөнөн ыал, дьиэ кэргэн туруктаах, байылыат олохтоох, чэгиэн-чэбдик буолар да, соччонон биһиги өрөспүүбүлүкэбит бөҕөргүүр тускуллаах. Ону дьиҥнээхтик олоххо киллэрии дьүккүөрдээх үлэни, норуот бары күүһүн-күдэҕин түмэри эрэйэр...».

Уһук Илиҥҥэ бастакы

Саха Сиригэр хас биирдии бэһис ыал элбэх оҕолоох. 2023 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ Уһук Илиҥҥэ оҕо төрөөһүнүгэр бастакы уонна дойду үрдүнэн сэттис миэстэни ылар. Сыллата элбэх оҕолоох ыаллар ахсааннара элбээн иһэр. 2020 с. Саха Сиригэр 31562 элбэх оҕолоох ыал баар эбит буоллаҕына, 2021 с. – 32 899, 2023 с. – 34 230 оҕо регистрацияламмыт. 2021 сылы кытта тэҥнээтэххэ, элбэх оҕолоох ыал ахсаана 1331 ыалынан элбээбит.

87 оҕо!

Дойду устуоруйатыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы саамай элбэх оҕолоох ыалынан 1707 сылга Шуй бааһынайа Федор Васильев уонна кини бастакы ойоҕо буолаллар. Хомойуох иһин, ойоҕун аата биллибэт. Федор Васильев кэргэнэ олоҕун устата 69 оҕону төрөөбүт. Барыта 27 төгүл оҕоломмут, ол иһигэр 27 оҕото игирэ - 16 игирэ, 7 үс игирэ уонна 4 игирэ оҕо. Саамай элбэх оҕону төрөөбүт дьахтар Аан дойду рекордун олохтоон, Гиннесс рекордун кинигэтигэр киирэр.
Бастакы кэргэнэ өлбүтүн кэннэ иккис ойоҕо эмиэ 18 оҕону төрөппүт: 6 игирэ и 2 үс игирэ оҕо. Ити курдук, түмүгэр бааһынай барыта 87 оҕо аҕата буолар. Федор Васильев «элбэх оҕолоох» геннаах тумус киһитэ этэ диэн учуонайдар сабаҕалыыллар, тоҕо диэтэххэ, иккитэ ыал буолан элбэх оҕону төрөппүт.

Саха Сирин элбэх оҕолоох ыала

Саха Сиригэр саамай элбэх оҕолоох ыал Нерюнгри оройуонун Иенгра сэлиэнньэтигэр олорор. Былырыын дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Ыйааҕынан дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах институтун бөҕөргөтүүгэ улахан өҥөлөрүн иһин элбэх оҕолоох ийэҕэ Татьяна Юдинцеваҕа «Дьоруой Ийэ» аат иҥэриллибитэ. Татьяна Владимировна уонна кэргэнэ Павел Васильевич дьиэ кэргэттэригэр барыта 14 оҕо иитиллэр. Бу иннинэ 2018 с. бэс ыйыгар Кириэмил улахан дыбарыаһын Александров саалатыгар Юдинцевтар дьиэ кэргэттэригэр «Төрөппүт килбиэнэ» уордьан туттарыллыбыта.

2023 сыл бастыҥ дьиэ кэргэнэ

2023 сылга Москубаҕа VIII Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэс кыайыылаахтарын ортолоругар Варвара уонна Дмитрий Стручковтар «Дьиэ кэргэн – төрүт үгэһи харыстааччы» номинация кыайыылаахтара. Кинилэр түөрт оҕолоохтор. Удьуор табаһыттар төрүт идэлэрин оҕолоругар уонна сиэннэригэр хаалларар баҕа санаалаахтар. Билигин улахан уоллара техникумҥа үөрэнэр, оттон кыра кыыстара тоҕус эрэ ыйдаах.
Үөрүүлээх тэрээһин «Золотое кольцо» норуот муусукатын уонна ырыатын национальнай тыйаатырыгар ыытыллыбыта. Күрэскэ РФ 86 субъегыттан, ол иһигэр Донецкай уонна Луганскай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэлэртэн 384 дьиэ кэргэн кыттыбыта биллэр.

Бэлиэ күннэр

Дьиэ кэргэн – таптал, өйдөһүү, өйөһүү төрдө, оҕолору үтүө, чиэһинэй уонна сиэрдээх буоларга үөрэтэр. Итиннэ сыаллаан дойду уонна өрөспүүбүлүкэ таһымыгар араас ытык бэлиэ күннэр олохтоммуттара. Холобур, 2023 сылтан от ыйын 8 күнүгэр дойдуга Дьиэ кэргэн, таптал уонна итэҕэл күнэ ылыллар.
Ыал буолуу, оҕолонуу Арассыыйаҕа сүрүн күннэрин ыллахха манныктар: ыам ыйын 15 күнэ — Аан дойдутааҕы дьиэ кэргэн күнэ; муус устар 10 күнэ - Быраат уонна эдьиий күнэ; муус устар 25 күнэ – Кыыс оҕо күнэ; бэс ыйын үһүс өрөбүлэ - Аҕа күнэ; от ыйын 8 күнэ – Дьиэ кэргэн, таптал уонна итэҕэл күнэ; алтынньы 1 күнэ – Аҕам саастаах дьон күнэ; сэтинньи бүтэһик өрөбүлэ - Ийэ күнэ; сэтинньи 22 күнэ – Уол оҕо күнэ; ахсынньы 22 күнэ - Бүтүн Арассыыйатааҕы «Олох иһин махтал» төрөппүттэргэ махтал күнэ.