Уопсастыба

Ирина Николаевна, эн 30 сыл аннараа өттүгэр Амма, Таатта, Уус Майа быыбардааччыларын итэҕэлин ылан, норуот дьокутаатын үрдүк аатын сүкпүтүҥ. Юрист идэлээх киһи Таатта оройуоннааҕы Сэбиэтин тутаах отделын салайааччыта быыбарга кыттарга хайдах санаммыккыный?

Билигин санаатахха, чахчы даҕаны, уустук политическай кириисис кэмигэр ыытыллыбыт быыбарга кыайыы улахан ситиһии эбит. Оччолорго быыбарга кыттарга улаханнык санаммат да этим, бэлэмим да суоҕа. Москубатааҕы юридическай үнүстүтүүтү бүтэрэн кэлбитим кэннэ, 1986 сыллаахха оройуон Сэбиэтин исполкомун сэкирэтээринэн талбыттара. Саҥа дуоһунаска ананан баран, биир бастакынан төрөөбүт улууһум төрүт аатын төннөрүүгэ ыытылла турар тэрээһиннэргэ кыттыспытым. Анал бөлөхтөрүнэн элбэх архыып докумуоннарын үөрэтии, чинчийии, историческай ыспыраапкалары хомуйуу, дириҥ ис хоһоонноох матырыйааллары мунньуу үс сыллаах үлэтин түмүгүнэн Таатта төрүт аата эргиллибитэ. Салгыы миигин улуус дьаһалтатын юридическай отделын начаалынньыгынан өрө таһаарбыттара. Оччотооҕу салалта: «Быыбарга кыттарга хандьыдааттан эрэйиллэр ирдэбил эйиэхэ барыта баар, онон толкуйдан», - диэн эрдэттэн эппиттэрэ да, кулгааҕым таһынан аһарарым. Кэнники биир дойдулаахтарым, тыа сирин олохтоохторо, үлэ бэтэрээннэрэ - бары мин хайаан да быыбарга кыттарбар сүбэлиир буолбуттара. Онтон биирдэ 8№-дээх Охотскайдааҕы быыбардыыр уокурук иһигэр киирэр үс улуус - Амма, Уус Майа, Таатта олохтоохторо «Биһиги бары эйиигин өйүүбүт уонна бэйэбит кыыспытыгар эрэнэбит» диэбиттэригэр күүспэр күүс эбиллэн, санаабар санаа сиэттиһэн, быыбарга хайаан да кыттабын, дьонум эрэлин түһэн  биэрбэт эбиппин диэн сөбүлэспитим. Бу барыта тыа сирин нэһилиэнньэтин олоҕун тупсарар, олорор-үлэлиир усулуобуйаларын чэпчэтэр туһуттан этэ. Инньэ гынан улахан эппиэтинэһи сүкпүтүм. Онон хандьыдааттан ирдэнэр бары докумуоннары туттаран, регистрация түһүмэхтэрин этэҥҥэ ааһан, дастабырыанньаны тутаат, өйүүр бөлөхпүн кытта быыбардааччыларбын көрсө бастаан Уус Майаҕа айаннаабытым. Билигин 30 сыллаах кэрдиис кэм ааспытын кэннэ үс оройуонум быыбардааччыларын санааларын толорбуппуттан үөрэбин. Аны билигин бастакы норуот дьокутааттара диэн ааттанан болҕомто үөһүгэр сылдьабын. Түгэнинэн туһанан, быыбардааччыларбар истиҥ махталбын тиэрдэбин. Ону тэҥэ «Ил Түмэн»  хаһыат кэлэктиибин 25 сыллаах кэрчик бэлиэ түгэн үүммүтүнэн эҕэрдэлиибин. Биһиги саҕана анал хаһыата суох этибит. Онон кэнники талыллыбыт дьокутааттар үлэлэрин хаһыатынан сырдатан, быыбардааччыларыгар тиэрдэллэрэ билиҥҥи олох ирдэбилэ буоллаҕа. Бэртээхэй дии.

- Саҥа өрөспүүбүлүкэ саҥа быыбара хайдах ааспытай? 30 сыл аннараа өттүгэр эргиллэн, ол күнү өҥөйөн көрүөххэ эрэ...

- Быыбар ыытылларын туһунан Бэрисидьиэн Ыйааҕа тахсыбытын кэннэ Саха Сирин бары олохтоохторо быыбары долгуйа күүппүттэрэ,  онтон тэрээһин үлэтигэр быыбардыыр хамыыһыйалар күүскэ туруммуттара. Өйүүр бөлөхтөр хандьыдааттарын бырагырааматын билиһиннэрэр соруктаах улахан аҕытаассыйалары ыыппыттара. Кинилэр улуустар нэһилиэктэринэн, учаастактарынан, табаһыттар, балыксыттар, сылгыһыттар, булчуттар үүтээннэринэн кытта сылдьыталаабыттара. Олохтоохтор хандьыдааттарын кытта көрсүһүүлэригэр кулуупка эдэрдиин эмэнниин тоҕо анньан кэлэллэрэ. Дьэ манна сытыы мөккүһүү, санааны аһаҕастык атастаһыы чаҕылхайдык көстөрө, олох кырдьык норуот мунньахтара этилэр. Ол түмүгэр, саҥа олох сарсыҥҥытын түстүүр дьиҥнээх норуот быыбардара ыытыллыбыттара. Барыта Өрөспүүбүлүкэ Балаататыгар 155 кандидат, ол иһигэр  18 дьахтар итиэннэ 137 эр киһи норуот дьокутаатын мандаатын ылар иһин турууласпыттара. Бу хандьыдааттар ортолоругар урукку Үрдүкү Сэбиэт 25 дьокутаата баара. Бэрэстэбиитэллэр Балааталарыгар 21 миэстэҕэ 99  хандьыдаат норуот итэҕэлин ыларга илин-кэлин түһүспүттэрэ. Онон сүрдээх киирсиилээх, сытыы уонна интэриэһинэй быыбардар ааспыттара.

- Эн Бэрэстэбиитэллэр Балааталарыгар бастайааннай төрүккэ олоҕуран үлэлээбит эбиккин. Маны таһынан, Балаата сэкирэтээрин дуоһунаһыгар талыллыбыккын.

- 1994 сыл тохсунньу 24 күнүгэр Ил Түмэн I ыҥырыылаах норуот дьокутааттарын бастакы Мунньаҕын бары ытыктыыр, киэн туттар киһибит Варвара Андреевна Петрова бэрэссэдээтэллээн салайбыта. Ити күн икки Балаата бэрэссэдээтэллэрин, кинилэр солбуйааччыларын итиэннэ Балаата сэкирэтээрин талыыга куоластааһын тэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ Балаататын салалтата 4 дьокутааттан састааптаах талыллыбыта. Ол курдук, Балаата бэрэссэдээтэлинэн Егор Михайлович Ларионов, бастакы солбуйааччытынан Вячеслав Антонович Филатов,   солбуйааччытынан Егор Григорьевич Егоров киирбиттэрэ. Бэрэстэбиитэллэр Балааталарын бэрэссэдээтэлинэн Афанасий Петрович Илларионов, солбуйааччытынан Александр Васильевич Власов талыллыбыттара. Оттон миигин Балаата сэкиритээринэн оҥорбуттара. Ити курдук, Ил Түмэн I-кы ыҥырыылаах норуот дьокутааттарын үрдүк итэҕэллэрин ылбытым. Балаата сэкирэтээрин үлэтэ регламеҥҥа олоҕуран ыытыллара. Онон регламент быһыытынан, хайаан да нэдиэлэҕэ үстэ күнүс 2 чаастан киэһэ 6 чааска диэри саалаттан тахсыбакка үлэлиирим. Быыбардааччылары кытта көрсүһүүлэргэ анал бириэмэ биэрэллэринэн сылдьар этим. Балаата сэкирэтээринэн дьокутааттаан бүтүөхпэр диэри 4 сыл устата  үлэлээбитим. Мин үс улууһум быыбардааччыларын улахан баҕа санаалара, сүрүн накаастара нэһилиэктэр, улуустар икки ардыларынааҕы суолларын тупсаран оҥоруу уонна суоллары тутуу этэ. Биһиги кэммитигэр суол сокуона ылылла илик буолан,  «бу сокуоҥҥа олоҕуран бүддьүөттэн харчыта көрүҥ» диир кыахпыт суоҕа, ол гынан баран улуустар, бырабыыталыстыба, кэмитиэттэр салалталарын кытары кэпсэтиилэри ыытарбыт, туруорсарбыт, хайаан да тугунан эмэ көмөлөһө сатыырбыт.

- Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас­такы ыҥырыылаах дьокутааттара элбэх саҥа сокуону бэлэмнээн киллэрбиккит, ханнык сүрүн сокуоннар ылыллыбыттарай?

- Саҥа уоргаҥҥа бастакы сүрүн сокуоннар дьокутаат статуһун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) туһунан уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар (Сүрүн Сокуоҥҥа) уларытыыларыы киллэрии туһунан этилэр.

- Эн кэлин Суол уонна тырааныспар министиэристибэтигэр үлэлиир кэмҥэр суол туһунан хас да сокуон барылын суруйан киллэрбит эбиккит, өйөбүлү ылбыттара дуо?

- Суол туһунан сокуон оччолорго суох буолан, дьокутааттаан бүтэн эрэ баран, тырааныспар уонна суол туһунан сокуон барылын бэлэмнээн Бырабыыталыстыбаҕа киллэрбиппит. Ил Түмэн дьокутааттара 100 бырыһыан  куоластаан, ити барылларбыт бары бигэргэммиттэрэ. Онон бу сокуоннар билигин даҕаны дьон туһугар үлэлии туралларыттан үөрэбин уонна махталбын тиэрдэбин. Сокуоннары олоххо киллэриигэ барыта 38 нуормалыыр быраап аактара суруллан, Ил Дархан Ыйааҕынан бигэргэтиллибиттэрэ. Салгыы сир баайын туһунан федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэриигэ үлэлээбиппит, дойдубут Бэрисидьиэнэ В.В. Путин өйөөн эмиэ бу сокуон ылыллан турар.

- Саҥа талыллан үлэлии сылдьар дьокутааттарга тугу сүбэлиэц уонна баҕарыаҥ этэй?

- Бастатан туран, бииргэ үлэлии сылдьыбыт коллегаларбын Ил Түмэммит 30 сыллаах үбүлүөйүнэн истиҥник эҕэрдэлиибин. Норуот дьокутааттара бары даҕаны төрөөбүт дойдуларын, кэнчээри ыччаттарын инники дьылҕаларын туһугар күүстээх санааларын энчирэппэккэ, норуоттарыгар бэриниилээхтик үлэлээн ааспыттара. Норуот туһугар диэн бастакы ыҥырыылаах икки Балааталаах саҥа Парламент хас биирдии дьокутаата нэһилиэктэрин, улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин интэриэстэрин харса суох көмүскээбиттэрэ. Оттон уопуттаах дьокутааттарбыт биһиэхэ куруутун сүбэлии-амалыы сылдьыбыттара элбэҕи туҺалаабыта. Онон барыларыгар куруук дириҥник махтанабын, итиэннэ кинилэри умнубаппын, истиҥник саныыбын. Билигин аҕыйаатарбыт даҕаны, олоххо тардыһыыбыт күүстээх буолан, ыччаппытыгар, дьоммутугар-сэргэбитигэр туох кыалларынан сүбэлии-амалыы сылдьабыт. Эдэр дьокутааттарга сүбэлиирим диэн быыбардааччыларгытын кытта куруутун билсиһэ,  кэпсэтэ, көмөлөһө сылдьыҥ, төһө кыалларынан кинилэр этиилэрин болҕойон истэ сатааҥ. Саҥа үйэ дьокутааттарыгар дьоҥҥо истиҥ сыһыаны баҕаран туран,  быыбардааччыларгыт туһугар үлэлииргитин умнумаҥ, үлэҕит барыта түмүктээх уонна ситиһиилээх буоллун диэн алгыыбын! Дьиэ-кэргэҥҥитигэр чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, ситиһиилэри, эйэлээх дьоллоох олоҕу баҕарабын.

- Ирина Николаевна, Ил Түмэн тэриллибитэ 30 сыллаах бэлиэ түгэнинэн “Ил Түмэн” хаһыат аатыттан эҕэрдэлиибит! Саха Сирин сайдыытыгар бастакы хардыылары оҥорбут, саҥа тутулун салайсыбыт бастакы норуот дьокутааттарыгар эн нөҥүө эҕэрдэбитин тиэрдэбит уонна чэгиэн-чэбдик олоҕу, оҕолоргут-сиэннэргит үөрүүлэринэн кынаттанан, үйэҕит уһаатын диэн алгыс тылларын аныыбыт!

Альбина ПАВЛОВА

Хаартыскалар И. Бояринова тус архыыбыттан ылылыннылар