Уопсастыба

Кини дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин нэһилиэнньэ дохуотун үрдэтэргэ сорук туруорбутун туһунан билиһиннэрдэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2023 с. балаҕан ыйыгар Ил Дархан Айсен Николаев дьадайыыны кыччатарга уураах таһаарбыта, ону ситиһэргэ бырабыыталыстыба 29 бырайыак оҥорон таһаарбыта. Ити уураах чэрчитинэн хамнас ааҕыллыыта эбиллиэхтээх, дьон дохуота үрдүөхтээх.

Экэниэмикэбит - инники күөҥҥэ

СӨ Экэниэмикэтин миниистирэ Петр Попов билиһиннэрбитинэн, кэнники биэс сыл иһигэр өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ иннин диэки киэҥник хардыылаан иһэр. Эрэгийиэҥҥэ табаары уонна өҥөнү оҥорон таһаарыы икки төгүл үрдээтэ, ол курдук 2018 с. Саха Сиригэр 1 трлн. солк. этэ, оттон 2023 с. муҥутуур үрдээн, 2,3 тлрн. солк. тиийдэ. Дойду үрдүнэн бу саамай үрдүк көрдөрүү.

Былырыын өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуоктан уонна атын дохуоттан киирэр үп 263 млрд. солк. тэҥнэстэ. 2022 с. кытта тэҥнээн көрдөххө, дохуоппут 38% үрдээтэ. Сүрүн үбү, биллэн турар, бырамыысыланнас киллэрэр.

Арассыыйа үрдүнэн алмааһы туһаҕа таһаарыыга Саха Сирэ бастакы миэстэни ылар, көмүһү хостооһуҥҥа иккис миэстэни, таас чоҕу хостооһуҥҥа үһүс миэстэни, ньиэби-гааһы туһаҕа таһаарыыга бэһис миэстэни ылар. Ону таһынан, хорҕолдьуну, тимир уруудатын хостоон эрэллэр. Мииринэйгэ күндү тааһы салгыы хостуурга «Эйэ – дириҥ сиргэ» диэн сир аннынааҕы рудник тутуута саҕаланна.

Ил Дархан Айсен Николаев Саха Сирэ курдук баай өрөспүүбүлүкэҕэ дьадаҥы киһи суох буолуохтааҕын туһунан этэн турар. Ону олоххо киллэрэргэ аҥаардас хамнаһы, босуобуйаны үрдэтиинэн муҥурданыахтара суоҕа, дьону аныгы олох ирдэбилигэр эппиэттиир хамнастаах идэҕэ үөрэтиэхтэрэ, үлэ миэстэтин тэрийиэхтэрэ.

Быраастар бырамыысыланнаһы тилэх баттаһан иһэллэр

СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирэ Елена Волкова иһитиннэрбитинэн, 2023 с. Саха Сиригэр орто хамнас 108 800 солк. тиийдэ.  Өрөспүүбүлүкэ хамнас кээмэйинэн дойду үрдүнэн 8 миэстэни ылар, инники күөҥҥэ хотугу эрэгийиэннэр киирэллэр: Чукотскай, Ямало-Ненецкай автономнай уокуруктар, Магаданскай уобалас уо.д.а.

Экэниэмикэ салааларынан ылан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэҕэ саамай үрдүк орто хамнас айылҕа баайын хостуур эйгэҕэ - 169 500 солк. төлөнөр, быраастар хамнастара тилэх баттаһан 168 624 солк. тиийдэ, үрдүк үөрэх кыһатын преподавателлэрин хамнастара 167 188 солк., орто үөрэхтээһин үлэһиттэрин хамнаһа 93 452 солк. Ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх «атыттар» диэн ааттанар бүддьүөт үлэһиттэрин орто хамнаһа 67 141 солк.

2018 сылы кытта тэҥнээн көрдөххө, биэс сыл аннараа өттүгэр Анаабыр улууһугар орто хамнас 109 100 солк., оттон Дьокуускайга 66 000 солк. этэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ саамай үрдүк хамнас бырамыысыланнай уонна хоту улуустарга:

-Анаабыр улууһугар – 173 600 солк.;

-Өймөкөөҥҥө - 156 800 солк.;

-Мииринэйгэ - 151 700 солк.;

-Өлөөҥҥө - 148 300 солк.;

-Булуҥҥа - 127 400 солк.;

-Уус Маайаҕа - 120 700 солк.

Хоту улуустартан Дьокуускай ырааҕынан хаалан иһэр, манна хамнас 107 300 солк.

Оттон саамай кыра хамнас тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар киин уонна Бүлүү бөлөх улуустарыгар:

-Уус Алдаҥҥа - 70 700 солк.;

-Аммаҕа - 71 000 солк.;

-Сунтаарга - 71 500 солк.;

-Горнайга - 73 000 солк.;

-Намҥа - 73 600 солк.;

-Үөһээ Бүлүүгэ - 74 400 солк.

Саха Сиригэр хамнас алын кээмэйэ 1,7 оройуоннааҕы эбиликтээх улуустарга 48 105 солк., оттон 2,0 эбиликтээх улуустарга 53 878 солк. олохтонно.

Миниистир Елена Волкова эппитинэн, 2024 с. тохсунньу 1 күнүттэн «атыттар» диэн ааттанар бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһа 5,5% үрдүөхтээх. Үлэлэрин таһынан хос үлэлээх, эбии дохуот аахсар дьон биэнсийэтэ 40 000 солк., оттон сорох үрдүк үөрэхтээх, үйэ чиэппэриттэн ордук үлэлээбит дьон хамнаһа 50 000 – 55 000 солк. Биэнсийэттэн арыый эрэ үрдүк, аны төһөнөн кыра хамнастааххын, биэнсийэҥ эмиэ аччыыр.

Билигин таба тыһыттан биир этэрбэс сыаната ким эрэ ыйдааҕы хамнаһын саҕа. Онон эбии үлэ көрдүүргэ күһэллэҕин, оттон сааһыран эрэр киһиэхэ икки-үс үлэни эккирэтэр сылаалааҕа чахчы.

Хамнас үрдүүр үһү диэн үөрэбит даҕаны, 50 000 – 55 000 солк. хамнаһы 5,5% үрдэттэххэ, быраастар, преподавателлэр хамнастарын аҥаарыгар да тиийбэт. Дьиэ, ас-таҥас сыаната күн ахсын ыарыы турарыттан сөҕөбүт, дьиҥэр, ырыынак сокуонунан, дьон атыылаһар кыаҕа баарыттан сыана үрдүүр. Билигин 1 хостоох кыбартыыраны 7,5 мөл. солк. атыылаһар кыахтаах дьон баарын иһин, сыана итиччэ үрдээтэ.

Улууска олорор дьон үгүстэрэ куоракка иккилии дьиэлээхтэр. Холобур, Анаабырга хамнас 173 600 солк., быраастар хамнастара 168 624 солк. Дьокуускайга дьиэ сыаната төһө даҕаны үрдээтин, кинилэр син биир атыылаһаллар, ол иһин сыана үрдүү турар. Ону таһынан, Уһук Илиҥҥи ипотека киириэҕиттэн, дьиэ сыаната хас да төгүл ыараата. 

Тиэргэн харбааччы саҕа хамнастаах «атыттар»

2023 с. Сахабыт Сиригэр урбаанньыттары ааҕан туран, 364,4 тыһ. үлэһит баар, кинилэртэн 39,9 % бүддьүөт эйгэтигэр, чуолаан 145,5 тыһ. киһи үлэлиир, онтон 57000 киһи ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх, «атыттар» диэн саамай кыра хамнастаах дьон. 

2024 с. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуоттаах чааһа 302,6 млрд. солк. тэҥнэстэ. 2022 с. олохтоох бүддьүөт дохуоттаах чааһа 272,9 млрд. солк. этэ. Айылҕа баайын хостооһуҥҥа Арассыыйа үрдүнэн өрөспүүбүлүкэ инники күөҥҥэ сылдьар буолан, сыл ахсын хааһынаҕа киирэр үп-харчы элбээн иһэр. Онон ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх, «атыттар» диэн ааттанар баара-суоҕа 57000 бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэр кыах, дьиҥэр, баар. 

Ааспыкка оптуобуска айаннаан иһэн, араадьыйаҕа биллэриини иһиттим, Дьокуускай куорат управатыгар дьиэ сууйааччыга, тиэргэн харбааччыга наадыйаллар, хамнаһа 55 000 солк. Оттон үрдүк үөрэхтээх, 25-30 сыл устата идэлэринэн бэриниилээхтик үлэлиир дьон эмиэ итиччэ хамнастаахтар. Кинилэр үлэлэрэ тоҕо эрэ ситэ сыаналаммат.   

СӨ Идэлээх сойуустарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх, «атыттар» диэн ааттанар бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын салгыы үрдэтэргэ бырабыыталыстыба уонна Ил Түмэн дьокутааттара күүстэрин түмэн үлэлииллэригэр кыра хамнастаах дьон туруорсууларын тириэртэ.

Норуот дьокутааттара хамнаһы дьүүллэһии кэмигэр үгүс-үтүмэн ыйытык биэрдилэр, отчуокка суруллар орто хамнаһы ылар дьон бэрт аҕыйаҕын ыйдылар. Владимир Егоров дьиҥ олоххо олоҕуран, медианнай хамнаһы ааҕар оруннааҕын туһунан санаатын үллэһиннэ.

Андрей Находкин хамнаһы тоҕо ас-таҥас, табаар сыаната үрдээбитин кытта тэҥҥэ үрдэтэн испэттэрин, сыана хас да төгүл үрдээбитэ тоҕо учуоттамматын токкоолосто. Антонина Григорьева ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх үөрэх үлэһиттэрин хамнаһа хаһан үрдүүрүн туоһуласта. Елена Голомарева табаһыттар хамнастарын ыйыталаста, Аартыка оройуоннарыгар хамнаһы үрдэтэр уолдьаспытын эттэ.

Отчуокка этиллэрин курдук, киһи эрэ барыта үрдүк хамнаһы ылбат. Мунньахха оннооҕор биир салаа, оскуола, тэрилтэ иһигэр дьон хамнаһа улаханнык араастаһарын иһитиннэрдилэр.

Сыана күн аайы ыарыы турар уустук кэмигэр 50000 – 55000 солк. хамнастаах киһи маҕаһыыҥҥа киирэн килиэптэн, күннээҕи астан ураты тугу да атыылаһар кыаҕа суох. Онон ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх үлэһиттэр хамнастара 5,5% эбиллэн баран тохтоон хаалбакка, салгыы үрдээтэҕинэ биирдэ дьон олоҕун уйгута тупсуо этэ.

Миниистир Елена Волкова этэринэн, 2025 с. бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын ааҕыы саҥа пилотнай ньымата оҥоһуллуохтаах, онтон 2026 с. эрэгийиэннэргэ тарҕаныахтаах.

Хаартыска: Василий Кононов, "АиФ", куйаар ситимиттэн