Уопсастыба

1970-с сыллартан саҕыллан

Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Эбээн Бытантай, Кэбээйи уонна Муома улуустарын Бочуоттаах олохтооҕо, М.К. Аммосов аатынан Судаарыстыбаннай Бириэмийэ лауреата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта, 1990-1993 сс. РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, 1994-2013 сс. Ил Түмэн түөрт ыҥырыытыгар дьокутаата, Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар ассоциацияларын төрүттээччи, бастакы салайааччы, билигин вице-бэрэсидьиэнэ Андрей Кривошапкин 85 сааһын туолла.

Дьылҕам кинини кытары 1970-с сылларга тиксиһиннэрбитэ. Хомуньуус баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин пропагандаҕа уонна аҕытаассыйаҕа отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччынан үлэлии олорон, Сунтаарга идеология үлэһиттэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи сэминээрдэрин тэрийэн ыыппыта. Үс күннээх сэминээргэ ыччаты патриоттыы тыыҥҥа иитиигэ киэҥ кэпсэтии тахсыбыта, элбэх боппуруос көтөҕүллүбүтэ. Ол иһигэр, биир сүрүн болҕомто төрөөбүт кыраайы үөрэтиигэ, түмэллэр үлэлэрин тупсарыыга ууруллубута. Ол кэмтэн ыла, өрөспүүбүлкэ бары куораттарыгар, улуустарыгар, нэһилиэктэригэр түмэллэр үлэлэрэ саҥа таһымҥа тахсыбыта, үгүс нэһилиэктэргэ, оскуолаларга кыраайы үөрэтэр түмэллэр эбэтэр муннуктар баар буолбуттара. Бэйэ дойдутун устуоруйатын үөрэтии, чулуу дьоннорун, сэрии, тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрин сырдатыы, үйэтитии саҕаламмыта. Оччолорго мин баартыйа Сунтаардааҕы райкуомун иккис сэкирэтээрэ этим, ити сэминээри тэрийиигэ быһаччы сүүрэн-көтөн үлэлэспитим. Онтон ыла бодоруһан, сааспыт тухары бииргэ үлэлээн, хардарыта өй-санаа салҕаһан, доҕордоһон кэллибит. Билигин иккиэн сааһыран олордохпут.

Долгутуулаах күннэргэ

1993 сыллаахха алтынньыга, Москубаҕа, Үрүҥ дьиэни ытыалааһын кэнниттэн доҕорум хараҕар мин дириҥ хараастыыны көрбүтүм. Академик Королев аатынан уулуссаҕа РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара олорор куорпустарыгар суукканы эргиччи кэтээн көрүү олохтоммута. Искибиэргэ, подъездтарга киһи уорбалыыр дьоно аалыҥнаһар буолбуттара. Андрей Васильевич ити дьон тугу баҕарар оҥоруохтатын сөбүн этэрэ, кини бэйэтин туһугар буолбакка, мин туспар ордук долгуйара. Туох эмит буоллаҕына, ити укта сылдьар Борис Ельцин бэйэтинэн илии баттаабыт пропуһа даҕаны абырыа суоҕа диирэ. Оччолорго кини биһикки иккиэн үлэтэ суох сылдьарбыт. Мин Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин быһаарыытынан, Анатолий Петракову кытары өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллэрин быһыытынан Москубаҕа кэлэн, Арассыыйа Федерациятын саҥа Төрүт сокуонун оҥорор бөлөххө үлэлиирим, онон командировочнай дьастабарыанньалааҕым. Андрей Васильевич ити үлэбин соччо биһирээбэтэр да, барытын дьаалатынан ыытар сатаммат, саҥа судаарыстыбаҕа бэйэбит интэриэспитин араҥаччыланыах тустаахпыт диирэ. Кинини ким да үлэҕэ ыҥырбатаҕа, быһата «умнуохтарын» баҕарбыттара. Ити кэмнэргэ кини Москубатааҕы кыбартыырата төрүт гостиница курдуга. Үлэлэрин наадатынан эбэтэр эмтэнэ кэлбит биир дойдулаахтар, араас үөрэх кыһатыгар үөрэнэр устудьуоннар күннэри-түүннэри кэлэллэрэ-бараллара...

Доҕорум бэйэтин позициятын ыһыктыбатаҕа, бэлиитикэ сытыырхайан иһэр киирсиитэ кини хоһуун санаатын өссө күүһүрдүбүтэ. Дьиҥнээх хомуньуус киһи өйдөөн-төйдөөн туран, улахан бэлиитикэ суолун талбыта. Биир дойдулаахтарын көрдөһүүлэрин ылынан, Эбээн Бытантай национальнай быыбардыыр уокуругуттан Ил Түмэн дьокутаатын быыбарыгар хандьыдаатынан туруммута. Үөһэттэн ыгыыны, күүстээх күрэстэһиини эрдээхтик туораан, 1993 с. ахсынньы 12 күнүгэр ыытыллыбыт быыбарга чаҕылхай кыайыыны ситиспитэ. Биир дойдулаахтара куоластарын көмүс хайаны сымыйанан эрэннэрбэт чиккэ хомуньууска биэрбиттэрэ.

Кини баар буолан

Андрей Васильевич саха саҥа парламена сайдар, сүһүөҕэр турар кэмигэр икки болдьоххо, ол эбэтэр, 1994-2003 сс., Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Дуумаҕа боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлинэн ананан, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ил Түмэн икки балаататын бэрэссэдээтэллэрэ, Афанасий Илларионов биһикки, кини баар буолан, федеральнай судаарыстыбаннай былаас уорганнарыгар туруорсууларбыт өйөнөллөрүгэр бигэтик эрэнэрбит. Ол туруорсуулар судургу буолбатах этилэр, элбэхтэн аҕыйаҕы холобурдаатахха, хотугу улуустарга таһаҕаһы таһыы, хамнаска миллиардынан солкуобайдаах иэһи төлөөһүн, үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабыла, уо.д.а. боппуруостар бааллара. Андрей Кривошапкин сыратынан Ил Түмэн Госдууманы уонна Федерация Сэбиэтин кытары бииргэ үлэлээһини Арассыыйаҕа бастакынан саҕалаабыта. Кини тэрийиитинэн мин Госдуума бэрэссэдээтэллэрэ Иван Рыбкины, Геннадий Селезневы, Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Егор Строевы, Үрдүкү Суут Бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Лебедевы, уо.д.а. кытары хастыыта да көрсүбүтүм. Ил Түмэн официальнай дэлэгээссийэтэ Госдуумаҕа, Федерация Сэбиэтигэр икки төгүл сылдьыбыта. Тустаах кэмитиэттэри, үгүс дьокутааттары кытары, аппараат исписэлиистэрин кытары үчүгэй дьыалабыай сыһыан олохтоммута. Үлэлиир сирэ төһө да Москубаҕа буоллар, Андрей Васильевич быыбардааччыларын кытары ыкса сибээһи тутара, кинилэр үгүс кыһалҕаларын быһаарбыта.

Ил Түмэҥҥэ бастаан хотугу омуктар боппуруостарыгар туспа кэмитиэт диэн суох этэ, ол иһин парламент тутулун саҥаттан көрүү буолбутугар, кини этии киллэриитинэн, Аартыка уонна төрүт олохтоох хотугу омуктар кыһалҕаларыгар туспа сис кэмитиэт тэриллибитэ. Онно бэрэссэдээтэлинэн талыллан, доҕорум таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Икки үйэ алтыһар кирбиитигэр оҥоһуллан, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин түмүктүүр сылыгар бигэргэммит «Тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматыгар» хотугу салааҕа улахан болҕомто ууруллан, табаҕа мораторий биллэриллэригэр, ороскуот сорох чааһын толуйуу быһыытынан табаһыттарга ый ахсын бэриллэр харчынан төлөбүр олохтоноругар итиэннэ бу ыстатыйалар сөптөөхтүк үбүлэнэллэригэр бу сис кэмитиэт үгүс сыратын уурбута. Чуолаан ити сылларга хотугу омуктар дьылҕаларыгар тыын суолталаммыт «Табаны иитии туһунан», «Бултааһын уонна булт хаһаайыстыбатын туһунан», «Юкагир норуотун суктулун туһунан» уо.д.а. сокуоннар олоххо киллэриллибиттэрэ. 2008-2013 сс. төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан ананан, Андрей Васильевич бу үлэтин салҕаабыта. Хоту дойду олохтоохторун кыһалҕаларын өрөспүүбүлүкэ да, федеральнай да таһымынан кини курдук олохтоохтук, ылыннарыылаахтык туруорсар дьокутааты мин өссө көрө иликпин.

Норуот тумус киһитэ

Доҕорум – дьикти киһи. Уран тыл маастара, талааннаах бэйиэт, суруйааччы, суруналыыс. Аламаас таас араас өҥүнэн чаҕылыйа оонньуурун курдук, айылҕа кинини дэгиттэр дьоҕурунан, талба талаанынан маанылаабыт. Кини эбээн тылын үөрэтэр кинигэ итиэннэ эбээн, саха, нуучча, ньиэмэс тылларынан бэчээттэммит 70-тан тахса кинигэ ааптара. Мин дьиэтээҕи бибилэтиэкэбэр ол кинигэлэр үксүлэрэ баар. Барытын бэйэтэ суруйан-бичийэн бэлэхтээбитэ. Ол иһигэр, саамай сөбүлээн, тартаран ааҕар кинигэм «Көс олох уһун суола» ураты миэстэни ылар. Бу эссе-арамааны хас аахтаҕым ахсын, мин доҕорбун уонна бэйэбин эмиэ, саҥаттан саҥа өттүттэн арыйабын, киһи олоххо аналын, тулалыыр айылҕаҕа сыһыанын уонна норуотун иннигэр ытык иэһин туһунан анаарабын. Кини биһикки эт саастыыбыт, дьылҕабыт даҕаны майгыннаһар. Уратыбыт диэн кини Дьааҥы хайаларын быыһыгар төрөөбүтэ-үөскээбитэ, мин – алааска.

Өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа уопсастыбаннаһа Андрей Васильевиһы Ийэ дойду патриотун, эҥкилэ суох чиэһинэй киһи, эрэллээх үтүө доҕор, дьиҥнээх интернационалист, трибун уонна публицист быһыытынан билинэр, сыаналыыр, ытыктыыр. Мин доҕорум эбээн норуотун тумус киһитэ, кинилэргэ төрөппүт аҕаларын курдук, кини – учуонай, бэлиитик, улахан буукубаттан суруллар судаарыстыбаннай үлэһит. Бэйэтин кэмин дьоһун Уола.

Егор Ларионов, I, II ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, бастакы ыҥырыыга Өрөспүүбүлүкэ Балаататын Бэрэссэдээтэлэ, М.К. Аммосов Судаарыстыбаннай Бириэмийэ лауреата, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.