Бу кылгас кэм иһигэр дьиэ кыылыгар, ордук ыкка сыһыаннаах кэккэ айдаан таҕыста. Бастакытынан, Дьокуускай баһылыга Сардаана Авксентьева дьиэ кыылын иитээччилэргэ нолуок киллэриэххэ диэн дьону эмиэ икки лааҕырга хайытта. Оттон бу этиини өссө 2017 сыллаахха Госдумаҕа сокуон барылын быһыытынан киллэрэ сатаабыттара даҕаны өйөбүлү ылбатаҕа. Бу сокуон барылыгар өссө төннүөхпүт.
Оттон кулун тутар саҥатыгар уулуссаттан тутан приюкка аҕалбыт ыттара ииримтийиинэн ыалдьыбытын быһаарбыттарын туһунан сонун тарҕаммыта. Ол кэнниттэн кулун тутар 9 күнүгэр приюкка баар ыттары өлөрбүттэрин кыыллары көмүскээччилэр сокуоннайа суохтук приют территориятыгар киирэн быһаарбыттар. Уонна Москваҕа, аан дойдуга тиийэ... улахан айдааны таһаардылар. Маныаха ыттары тутар приют уонна ветеринарнай сулууспа дьаһалтатыттан быһаарыы киирбитэ: «Ыттар, куоскалар утутуллан өлөрүллүбүттэрэ, ыттартан өлбүттэрин кэннэ лабораторияҕа чинчийэргэ мэйиилэриттэн боруоба ылаары төбөлөрүн быспыппыт». Кыыллары көмүскээччилэр бу быһаарыыга итэҕэйбэккэ, Дьокуускай куорат, приют, ветеринарнай сулууспа дьаһалтатын улахан буруйга-сэмэҕэ тартылар. Билигин бу дьыаланан өрөспүүбүлүкэ прокуратурата дьарыктана сылдьар. Дьон-сэргэ эппиэти күүтэр.
Дьэ, үөһэ эппитим курдук, дьон икки лааҕырга хайынна. Дьиэ кыылларын аһынааччыларга уонна бырадьаага ыттар ыарыыны тарҕатааччы буолуохтарын уонна оҕоҕо саба түһэн ытырыахтарын сөп диэччилэргэ араҕыстылар. Бу икки аҥыы хайдааччылар санааларыгар ыллыктаах, сиэрдээх өйдөбүл иккиэннэригэр баар. Кылаабынайа, билигин бу айдаан национальнай хайдыһыыга кубулуйуо суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, бу мөккүһэр өрүттэр “маннык буолуохтаах” диэн былаах тутар санааларын дакаастыы сатыыллар. Онон, көннөрү өрөспүүбүлүкэ биир олохтооҕун быһыытынан, дьону онто да суох тыҥаан турар балаһыанньаны күүркэтимэҥ диэн ыҥырыам этэ. Манна уопсастыба бэйэтэ таһаарар алдьархайа көстөр – дьиэ кыылыттан хал буолан таһырдьа быраҕаллар, эбэтэр үчүгэйдик көрбөккө-истибэккэ бэйдиэ ыыталлар, үлүбээй төрөтөллөр, оҕолорун дьиэлэр подъезтарынан быраҕаллар, дьиэ анныгар хааллараллар — онтон сылтаан куорат бырадьаага ыт үөрүнэн туолар. Ол курдук, уопсастыба бөрүкүтэ суох дьайыытыттан тахсыбыт алдьархайын эппиэтэ бу курдук буолла, бүтүн норуоту кырааһыннаах айдааҥҥа кубулуйда.
Оттон биһиги хаһыаппыт үс сыл анараа өттүгэр, муус устар ыйга, бу тиэмэҕэ, чуолаан дьиэ кыылыгар нолуогу киллэрии туһунан суруйбута. Ол матырыйаалбын санатыахпын баҕардым.
Бырадьаага ыттар, куоскалар кыһалҕаларын нолуок быһаарыа дуо?
Кэлиҥҥи кэмҥэ дьону-сэргэни долгуппут уонна икки лааҕырга араарбыт сонунунан ыты, куосканы иитэр дьоҥҥо нолуок түһэрии туһунан сокуон барылын дьүүллэһии буолбута. Бу сонун эмиэ да муус устар 1 күнүнээҕи оонньуу-элэк быһыытынан тарҕатыллыбыт сонун курдуга, эмиэ да хаһан эрэ ылыллыахтаах сокуон барыла буолара биллибитэ.
Билиҥҥитэ дьиэ кыылларыгар нолуок түһэриллэ илик. Ол гынан баран, сотору ыты, куосканы иитэр дьоҥҥо төлөбүрдээх регистрациялааһыны киллэрэр туһунан сокуон барылын Госдумаҕа көрөллөрө күүтүллэр. Ол туһунан “Парламент хаһыатыгар” Госдума тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа уонна экологияҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Владимир Панов иһитиннэрбит. Панов этэринэн, бу сокуон барылын балаһыанньалара дьиэ кыыллара ыарыыны тарҕатыыларын утары туһуланар. “Билигин бэтэринээринэй куттала суох буолуу туһунан сокуон бэлэмнэннэ. Бу сокуон “субъектарга дьиэ кыылын учуоттааһын үлэтэ хайдах ыытыллыан сөбүй?” диэн боппуруоска эппиэти биэрэр”, — диэн Панов бэлиэтээбит.
Итиэннэ дьокутаат сокуон барыла дьиэ кыылыгар хаҕыс сыһыаннаах буолары утары туһуланар, дьон иитэ ылбыт кыылыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарын ирдиэҕэ диэн санаатын эппит.
Икки санаа
Норуокка бу сокуон барылын “Дьиэ кыылыгар нолуок” диэн судургутук ааттыыллар. Ол курдук, сокуон барыла олоххо киирэрэ тоҕоостооҕун, эбэтэр норуоттан үп хомуйар ньыма буоларын туһунан мөккүһэллэр.
Бастатан туран, тас дойдулар уопуттарын көрүөххэ. Арҕаа сайдыылаах дойдуларга дьиэ кыылыгар нолуок киирбитэ ырааппыт эбит. Ордук ыттаах дьон бу нолуок туһунан үчүгэйдик билэллэр. Холобур, Испанияҕа ыт хаһаайына хармааныттан 15 евро төлүүр, оттон Германияҕа ыт боруодатыттан көрөн, бу кыылга нолуок 600 евроҕа диэри тиийэр эбит. Ол курдук, нолуоктарын кэмигэр төлүүр дьон ыттарын кистээбэккэ, куттаммакка иитэллэр, күүлэйдэтэллэр. Дьиҥинэн, этиллибит дойдуларга дьиэ кыылыгар нолуогу утарар дьон элбэх эбит. Кинилэр ордук нолуок кээмэйэ улаханын кытта сөпсөспөттөр.
Оттон Арассыыйаҕа дьиэ кыылыгар нолуок киллэрэр буоллахтарына, дьиэ кыылын иитээччилэр, ордук ыттаахтар судаарыстыбаттан манныгы ирдииллэр:
∎ Ыты күүлэйдэтэргэ, үөрэтэргэ аналлаах сирдэр баар буолуохтаахтар. Сорох куораттарга дьон ыттарын аналлаах сирдэргэ сырытыннарыахтаахтарын туһунан дьаһаллаахтар. Онтон атын сирдэргэ күүлэйдэттэхтэринэ, ыстарааптаналлар. Ол эрээри, Дьокуускайы да ылан көрдөххө, ыттары күүлэйдэтэр былаһаакка биир-икки эрэ көстөр, онон бүтэр. Ол иһин пааркаларга, оҕо былаһааккаларыгар күүлэйдэтэргэ күһэллэллэр. Оттон бу кыһалҕаны арыый киэҥник көрөр буоллахха, дьиэ кыылларын иитииттэн киирбит нолуок үбүн кинилэр күүлэйдиир сирдэрин тэрийэргэ ыытыахха сөп эбээт.
∎ Европа дойдуларыгар уопсастыбаннай миэстэҕэ ыттарын, куоскаларын кэннилэриттэн хомуйары кытаанахтык ирдииллэр уонна ыт хойуутун хаалларары суобастара да көҥүллээбэт буолуохтаах. Оттон биһиэхэ ыттарын тахсан киирбит хойуутун хомуйар тутуһуллубат быраабыланан, суобас ирдэбилинэн буолар. Ол гынан баран, ыттар хаһаайыннара ыт тахсан киирбитин быраҕар анал урна баара буоллар, хомуйуо этибит диэн биир киин сайт ыйытыгар суруйбуттар.
∎ «Дьиэ кыылыгар нолуок» туһунан сокуон барылын өйөөччүлэр өссө биир санаалаахтар: дьиэ кыылын учуоттааһын уонна чиптээһин ыттар, куоскалар туһунан сибидиэнньэлэри мунньар биир кэлим база тэриллэрин ирдиир. Оччотугар сүппүт ыттар, куоскалар бу база нөҥүө түргэнник булуллар буолуохтарын сөп. Билиҥҥитэ сүппүт кыылы хаһаайына эрэ көрдүүр.
Быраҕыллыбыт дьиэ кыылларын туруорар сирдэр
Нолуок киирэрин утарааччылар, кинилэр нолуок быһыытынан төлөөбүт үптэрэ тыйыс сүрэхтээх дьон уулуссаҕа үүрбүт кыылларын иитэр приюттар хааччыллыыларыгар ыытыллыаҕын сэрэйэллэр. Кырдьык, кыыл сылдьар ыттары, куоскалары өлөртөөбөккө, сиэрдээхтик иитэргэ улахан үп наада. Быраҕыллыбыт кыыллары көрөр-харайар приюттар аһымал фондалар кыахтарынан уонна муниципаллар көрбүт быыкаа үптэринэн үлэлииллэр. Онон сокуон барылын бэлэмнээччилэр, нолуок үбэ бу курдук приюттары сөптөөхтүк хааччыйарга уонна кыыл сылдьар ыттары, куоскалары стерилизациялааһыҥҥа ыытыллыан сөп диэн этиилээхтэр.
Ол эрээри, ыттарын дьиэ кэргэн чилиэнинэн оҥорбут дьон бу хайысхаҕа үптэрин төлүөхтэрин баҕарбаттар. “Сыаналаах боруода ыттар тоҕо помуойаны кэрийэн аһыыр ыттары иитиэхтээхтэрий!” диэн утараллар эбит.
Оттон бары өттүнэн сөп түбэһэр дьиэ кыылыгар нолуок ис хоһооно хайдах буолуохтааҕый?
Социологтар ыыппыт ыйытыктарын түмүгүнэн, ыттарын, куоскаларын иитэллэрин иһин нолуок төлүүргэ бэлэм дьон “дьиэ кыылыгар нолуок туһунан” бу курдук сокуон барыла бэлэмнэнэригэр баҕараллар эбит:
∎ Бастакытынан, оройуоннарынан араартаан, онно баар ыттар, куоскалар биэрэпистэрин оҥоруохтаахтар. Оччоҕуна, төһө кыыл баарын билэллэрин таһынан, кыбартыыраларга, чааһынай дьиэлэргэ элбэх ыты, куосканы сөбө суох усулуобуйаҕа иитэр дьон биллиэхтэрэ этэ.
∎ Быраҕыллыбыт кыыллары иитэр дьон эмиэ нолуок төлүөхтээхтэр.
∎ Нолуок кээмэйэ ыт, куоска боруодатыттан эрэ буолбакка, дьиэҕэ хас кыыл иитиллэриттэн эмиэ тутулуктаныахтаах.
∎ Сулууспалыыр, көрбөт дьону сирдиир ыттарга усунуос кээмэйин кыччатар наада.
∎ Нолуоктан киирбит үп ыттары күүлэйдэтэр былаһааккалары тутууга, кыыллар тахсан киирбиттэрин хомуйар урналары атыылаһан уурталыырга ыытыллара ордук. Бу уустугун дьон өйдүүр, тоҕо диэтэххэ, улахан куораттарга ыттар күүлэйдииллэригэр буолуохтааҕар, оҕо былаһааккаларыгар сир тиийбэт.
∎ Ыттарын, куоскаларын быраҕар дьону эппиэккэ тардарга, ыстарааптыырга бу сокуон көмөлөһүө этэ. Оройуоҥҥа хас ыт баара учуоттаммыт буоллаҕына, быраҕыллыбыт ыт анал бэлиэтинэн ким бырахпыта биллэн тахсыа этэ.
∎ Дьиэ кыылларыгар нолуок киллэрии докумуоннаах боруода ыттары иитиинэн уонна атыылааһынынан дьарыктанар дьоҥҥо мэһэйдэри үөскэтиэҕэ. Боруода ыты көрүү-истии ороскуота улахан, ону таһынан нолуок киирдэҕинэ, бу бизнес тохтуур кутталлаах.
∎ Быата суох күүлэйдэтэр эбэтэр күүлэйдиир кэмигэр хабыр быһыытынан-майгытынан дьону куттаатаҕына, ыт хаһаайына ыстараап төлүүргэ бэлэм буолуохтаах. Оччоҕо эрэ сыыйа-баайа ыты күүлэйдэтии култуурата олоххо киириэҕэ.
Дьиэ кыылыгар нолуок ымпыга-чымпыга элбэх
Үгүс мөккүөрү, дьүүллэһиини таһаарбыт сокуон барыла Саха сиригэр хайдах буолуоҕун туһунан тустаах биэдэмистибэ исписэлииһиттэн ыйыттыбыт. Дьиҥинэн, ыты, куосканы иитиигэ түһээни киллэрэр туһунан Госдумаҕа Москва гордуматын депутаттара көҕүлээн киллэрбиттэр. Онтон ыла ыттаах, куоскалаах дьон бу боппуруоһу токкоолоһоллор. Оттон бу иннинэ дьиэ уонна тыа хаһаайыстыбатын кыылларын ахсааннарын учуоттуур биир тиһик 2018 сылга Арассыыйаҕа киллэриллиэхтээҕин туһунан иһитиннэрии баара.
Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтин сүөһү иитиитигэр уонна племенной дьыалаҕа департаменын салайааччыта Артем Александров: “Төһө да сокуон барыл быһыытынан сылдьыбытын иһин, инникитин Саха сиригэр төһө табыгастааҕын толкуйдуох тустаахпыт”, — диир.
Артем Александрович дьиэ кыылын эрэ буолбакка, тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн эмиэ учуоттуур туһунан ирдэбилгэ тохтоото. “Өскөтүн ыты, куосканы тутууга түһээн киирдэҕинэ, куска-хааска, сүөһүгэ да киириэн сөп. Сокуон ылыныллыбыт буоллаҕына, көтүрүллүбэт, төттөрүтүн, эбиллэн-сабыллан биэрэр. Сүөһүнү иитиигэ түһээн киллэрдэхтэринэ, тыа хаһаайыстыбатын салаата сайдарыгар охсуулаах буолуоҕа”, — диэн кини этэр.
— Дьиэ кыылыгар, ол иһигэр сүөһүгэ нолуок тыа сиригэр табыгаһа суох курдук. Ол барыта үп кырыымчыгыттан тахсар. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктана сылдьар дьон дохуоттара кыра. Аны онтон ойуннаран судаарыстыбаҕа үп төлүүгүт диэн ирдээтэхтэринэ, дьон бу салааттан букатын да тэйиэҕэ. Онто да суох тыа хаһаайыстыбатын кыылын иитии динамиката үчүгэйэ суох. Сылгы, ынах ахсаана бытааннык элбиир. 2020 сылга диэри 400 тыһ. төбөҕө тиэрдиэхпит диэн былаанныыбыт. Оттон бу курдук ирдэбиллэр маныаха харгыс буолуохтара.
Оттон ыт, куоска туһунан этэр буоллахха. Билигин улахан кыһалҕанан мэнээк сылдьар ыттар буолаллар. Тыа сиригэр сүөһүнү тардаллар, дьону куттууллар. Куоракка да сэрэхтээхтэр. Ол сокуон бу мэнээк барбыт ыттар, куоскалар ахсааннарын төһө бэрээдэктиирэ буолла? Оттон өскөтүн бары быраабыланы тутуһан ытын, куоскатын иитэ сылдьар киһи судаарыстыбаҕа тоҕо харчы төлүөхтээҕий диэн сокуон барылын утарааччылар тустаах боппуруос биэрэллэр. Онон сокуон барыла ылыллыан иннинэ, дьокутааттар итэҕэс уонна үтүө өрүттэрин үчүгэйдик үөрэтэллэрэ буоллар. Ил Түмэн дьокутааттара Саха сирин интэриэһин учуоттуулларын ситиһэр курдук, бу сокуон барылыгар эмиэ этиилэри киллэрэллэрэ сөптөөх буолуо этэ.
Онон бу бүгүҥҥү күн уонна Саха сирин кыһалҕата эрэ буолбатах. Боппуруос сытыытык турбута ыраатта. Ол эрээри, бу кыһалҕаны бэйэбит дьиэ кыылыгар сыһыаммытын уларыттахпытына уонна хабыр, сиэрин сүтэрбит ыкка тэҥнэһэн бэйэ-бэйэни үөхсүбэтэхпитинэ эрэ быһаарар кыаллыаҕа. Ааҕааччы, эн санааҕар?
Дьокутаат санаата
Уопсастыбаннас бэйэтэ чопчу көрүүлээх, этиилээх
Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин:
— Уопсайынан, уопсастыбаннас сытыытык турар боппуруостарга бэйэтэ чопчу көрүүлээх, этиилээх буолбутун бэлиэтиибин. Ээл-дээл сыһыаннаһыы, көрө-көрө көрбөтөҕө, билэ-билэ билбэтэҕэ буолуу суох. Ол эрээри, ити үтүө баҕа санаа төһө түмүктээҕий? Онтон сиэттэрэн дьон-сэргэ дьаһаныыта уларыйар дуо? Сыыһаны сыыһа диэн, тутатына көннөрүнэ охсобут дуо?
Бэйдиэ сылдьар ыттар боппуруостарыгар эмиэ итинник сыһыан баар. Били, ГАИ үлэһитин көрдөхтөрүнэ эрэ саахалланартан харыстыыр куру иилинэ сатыылларын курдук, нолуок киллэрдэхпитинэ барыта сааһыланыа диэн этэргэ уустук. Оҕолорбут, ыччаттарбыт куттала суох буолалларын туһугар, хас биирдии киһи сөптөөх быһаарыныыга бэйэтин өйүнэн кэлиэхтээх, ол иннинэ кыһалҕа быһаарыллыа суоҕа.
Муниципальнай былаас, анал сулууспалар бэйэлэрин боломуочуйаларын иһинэн, бэйдиэ сылдьар ыттары аҕыйатар уонна куорат олохтоохторун олохторун харыстыыр туһуттан туох кыалларынан үлэлииллэр. Оттон "общественниктарбыт" дии-дии аҥаар кырыытыттан түүрэйдээһини, алдьатыыны, баһааҕырдыыны адьас утарабын... Билигин мөккүөрдээх боппуруоска биир тылы булар туһугар, утарсааччылар биир остуолга олорон быһаарыы ылыннахтарына эрэ, боппуруос оннуттан хамныаҕа.
Федеральнай сокуон 2020 с. тохсунньу 1 күнүттэн олоххо киирбитэ, хайдаҕын да иһин тутуһуллуохтаах. Сотору көрүөхпүт, төһө тутуһулларын. Ил Түмэҥҥэ Саха сиригэр бэйдиэ сылдьар дьиэ кыылларыгар сыһыаннаах сокуоҥҥа уларытыылары бастакы ааҕыыга ылыммыппыт, бу күннэргэ бүтэһиктээх бигэргэтиигэ киллэриэхпит. Үбүлээһин көрүллүө, федеральнай сокуоҥҥа эппиэттиир үлэ ыытыллыа. Иккис хайысха быһыытынан, Ил Түмэнтэн уонна Бырабыыталыстыбаттан састааптаах оробуочай бөлөх тэриллэн, федеральнай сокуон итэҕэс өрүттэрин дьүүллэһэн, өрөспүүбүлүкэбит уратытын учуоттаан, уларытыылары киллэрэр үлэни саҕалаатыбыт. Бу ый иһинэн этиилэри хомуйан, бигэргэтэн Госдумаҕа ыытыахтаахпыт.
Сардаана КУЗЬМИНА
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
