Уопсастыба

Ытык айылҕабытын, сирбитин-уоппутун харыстаабат, аанньа ахтыбат буолбуппут баар суол. Маны таһынан сиэрбит-майгыбыт алдьаммыта, мөлтөөбүтэ эмиэ баар көстүү. Ити вируһу икки атахтаах өйдөннүн, толкуйданнын диэн айылҕа бэйэтэ ыытар дии саныыбын. Киһи кэһэлтэ буолуон иннинэ, өйдөммөт. Ким быстахха былдьаныан баҕарыай? Вирустан харыстанар ньымаларынан илиини таба суунууттан саҕалаан, маасканы кэтиини, о.д.а. этэллэр. Айгыр-силик айылҕабытыгар харыстабыллаах сыһыан уонна үтүө майгы-сигили эрэ аан дойдуга тахсар алдьархайдары тохтотуоҕа. Итиннэ онтон атын ньыма суох.  

Валеология этэринэн, киһи бу орто туруу бараан дойдуга олус уһуннук олоруон сөп. Ол киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Хаһыатчыт идэтинэн үлэлиэхпиттэн ылата син элбэх ытык кырдьаҕаһы, уһун үйэлээхтэри кытта көрсөн кэпсэттим. Кинилэр бары айылҕаҕа ийэлии-аҕалыы амарахтык сыһыаннаспыт сүдү дьон. Этэргэ дылы, барыта айылҕаҕа кэлэн иҥнэр. Ааҕааччыларбар олохпор көрсүбүт ытык кырдьаҕастарым туһунан кылгастык билиһиннэриэм. Биллэн турар, билигин кинилэр биһиги кэккэбитигэр суохтар. Ол эрээри уһун үйэлээхтэрбит олорбут олохторо, үлэлээбит үлэлэрэ олоххо, айылҕаҕа сыһыан үтүө холобура буолаллар.

Планета уһун үйэлээҕэ буолуохтааҕа

Уһук хоту Анаабыр улууһугар олорор Варвара Константиновна Семенникова бу дойду ытык кырдьаҕаһынан ааттаныан ааттанара. Варвара Константиновна уос номоҕор киириэн киирэр. Тоһуттар тымныылаах, чысхааннаах, кыһынын күн утуйар ыарахан усулуобуйалаах туундараҕа 117 сааска диэри олоруу туохха да тэҥнэниэн табыллыбат.

Бу үтүө-мааны киһилиин 2001 сыллаахха Сааскылаахха сирэй көрсөн, атах тэпсэн олорон ирэ-хоро сэһэргэһэн турардаахпын. Оччолорго Балбаара тэп курдуга. Сүүһүттэн тахсыбыт кырдьаҕас иистэнэ олороро. Ырааһа-чэбэрэ таһыттан көстө сылдьара. Кини арыгы испэтин, табах тарпатын, айгыр-силик айылҕаны туохтааҕар да ордорорун, киниэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын туһунан кэпсээбитэ.

Чымадааннаах докумуоннарын, наҕа­раадаларын уонна хаартыскаларын бүтүннүү көрдөрбүтэ. Оччолорго төрөөбүтүн туһунан миитэрэпкэтэ булулла илигэ. Онон сааһыгар быдан балыйтара сылдьара. 2006 сыллаахха национальнай архыып үлэһиттэрэ таҥара дьиэтин суругар киирбит чахчылардаах докумуону булбуттара. Күндү ааҕааччыларбытыгар ити докумуону өссө төгүл билиһиннэрэбит.

Архыып ыспыраапката

«В метрической книге Булунской Спасской церкви Якутской духовной консистории за 1890 год имеется запись о рождении 10 мая Варвары, дочери родовича 2-го Хатыгинского наслега Жиганского улуса Константина Стефановича Дьяконова и законной жены его Марии Константиновны. Таинство крещения совершил 8 ноября того же года священник Стефан Орлов, восприемником выступила родница того же наслега Жиганского улуса Анастасия Алексеевна Афанасьева».

«Бу сурук — норуоттар икки арды­ларынааҕы суолталаах сыаналаах докумуон», — диэн сыаналаабыта Арассыыйа Наукаларын академиятын Геронтологическай уопсастыбатын вице-президенэ Владимир Хавинсон.

Хомойуох иһин, төһө даҕаны ити көмүскэ тэҥнээх таҥара дьиэтин миитэрэпкэтэ көстүбүтүн иһин, Варвара Константиновна Семенникова докумуон оҥоһуута тардыллыбытыттан, кыайан официальнайдык «Планета саамай уһун үйэлээҕин» аатын сүкпэтэҕэ, Гиннесс рекордун кинигэтигэр киирбэтэҕэ.

Биллэрин курдук, 2007 сыл саҥатыгар Пуэрто-Рико 115 саастаах олохтооҕо Эмилиано Меркадо дель Торо официальнайдык планета саамай кырдьаҕас киһитин аатын ылан баран, аҕыйах хоноот, бу сиртэн күрэммитэ. Биһиги Балбаарабыт киниттэн 1 сыл 4 ыйынан аҕа этэ. Кини үс кыыһы уонна улууһу өр сылларга саталлаахтык салайан олорбут, өрөспүүбүлүкэ Бочуоттаах олохтооҕун Николай Егорович Андросовы оҕолоон, иитэн дьон оҥортообута. Балбаара бииргэ төрөөбүттэрэ — биэс кыыс, икки уол эрдэ күн сириттэн күрэммиттэр. Онон кини соҕотох төҥүргэс буолан хаалбыт. Варвара Константиновна 86 сааһыгар диэри ыстаадаҕа табаһытынан үтүө суобастаахтык үлэлээбит. Эр дьону кытта тэбис-тэҥҥэ бултуура-алтыыра. Балыксыт киэнэ бэрдэ этэ.

— Миигин үс ыйдаахпар Балбаара эмээхсин иитэ ылбыта. Ыстаадаҕа илдьэ сылдьыбыттара, көмүс курдук көрөллөрө. Олоҕум бэйэтэ туспа остуоруйа. Эһэм оҕонньор 1941 сыллаахха өлбүтэ. Ииппит ийэм Балбаара ийэм быраатыгар, эдэр уолга кэргэн тахсыбыта. Олох диэн олох буоллаҕа. Киһи көһүппэтэҕэ-күүппэтэҕэ үгүс. Төрөппүттэрим, аймахтарым кыыһырыы-өһүргэнии бөҕө буолбуттар. Оскуола боруогун атыллыахпар диэри киниэхэ иитиллибитим. Миигин батыһыннара сылдьан бултуура. Арыгы диэни испэт, табах диэни тарпат, наһаа чэнчис дьахтар этэ. Онтуката билигин да баар. Ааспыты олус үчүгэйдик, чуолкайдык өйдүүр. Мин дьиэбэр, хайа дабайыылаах сиргэ, сатыы кэлээччи. Өссө киһиҥ этэрбэс тигэн аҕалааччы, — диэн миэхэ кэпсээн турардаах ииппит уола Николай Егорович Андросов.

Ытык кырдьаҕас 117 сааһын туолбутугар, улуус дьаһалтатын үлэһиттэрэ эҕэрдэлии тиийбиттэригэр, эмиэ иистэнэ олороро үһү. Киһи эрэ сөҕүөх курдук. Икки атахтаах ис кыаҕа муҥура суоҕун тыыннаах туоһута — Варвара Семенникова этэ.

Амма Уйбаана

110 саастаах Иван Михайлович Окороковы 2002 сыллаахха көрсүбүтүм. Уйбаан үтүмэн үгүс сыллар эриирдэрин-мускуурдарын билиитэ-көрүүтэ сирэйин хас биирдии мырчыстаҕас­тарыгар кэпсэнэ, ырылыччы сурулла сылдьарга дылыта. Үгүс сыллар самыырдарын-хаардарын санныгар түһэрбит кырдьаҕас ыраас өйүн-санаатын ыһыктыбакка сылдьарын, уруккуну-хойуккуну чуолкайдык өйдүүрүн сөхпүтүм эрэ. Арай, кырдьыы хаҕыс хаһыҥа көрөрүттэн мэлиппит этэ.

Кини биһигин ыйаабыт сирэ — Амма улууһун Сатаҕайа. Уйбаан хара үлэни кыайа-хото үлэлээбит киһи. Сылгыһыт, сүөсүһүт, отчут, түүлээхчит бэрдэ этэ. Биир сайын 66 гектар 8 суотай сири охсон, мохуорканан наҕараадаламмыт.

— Мин мэлдьи айылҕаҕа сылдьарым. Киһиэхэ айылҕаттан ордук күндү туох баар буолуой? 58 сааспар диэри хааппыла да арыгыны амсайбатаҕым. Кыыс Амма ыраас уута уһун үйэлэнэрбэр көмөлөстө быһыылаах. 80 сааспар диэри сылгыһыттаабытым. 97 сааспар диэри сыарҕа оҥоруутунан дьарыктаммытым. 106 сааспыттан олох көрбөт буолбутум, — диэн кини миэхэ кэпсээбитэ.

Уйбаан олох хаамыытыттан тэйиэн баҕарбата. Уолугар, кийиитигэр хаһыат аахтаран истэрэ, политиканы бэркэ диэн сэргиирэ.

Түөртэ эрэ ыалдьыбыта

 Сэмэн Тиитэбис Тиитэп туһунан 1999 сыллаахха суруйан турабын. Оччолорго кини 106 саастааҕа. Кини Бүтэй Бүлүү Дьөккөн нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэмэн Тиитэбис нэһилиэгэр сэбиэтинэн үлэлээ­битэ. Тус хоту Бу­луҥҥа үлэ фронугар сылдьыбыта. 1944 сыллаахха Булуҥтан төннөн иһэн Эдьигээни олус сөбүлээбит уонна олохсуйарга быһаарыммыт.

Кини элбэх киһи тоҕуоруһан олорор сирин, бөһүөлэктэри сөбүлээбэтэ. Нэһилиэктэн тэйиччи сибиэһэй салгыннаах, курустаал таас курдук дьэҥкир ыраас уулаах сиргэ олороро. Манна уолаттара сүөһү, куурусса, кырса иитэллэрэ, балыктыыллара. Кинилэр сүөһүлэрин-астарын көрөн, тоҥон-хатан хачыгыраһан  киирдэхтэринэ, аҕалара мэлдьи чэйин оргутан, аһын астаан тоһуйара. Сүүс алта саастаах кырдьаҕас илим өрөрө, оһох отторо, дьиэ иһинээҕи быстах үлэни барытын толороро. Саамай кылаабынайа, сири-уоту, бөҕү-сыыһы мэлдьи ыраастыы сылдьара.

Итиччэ үтүмэн сыллар тухары Сэмэн түөртэ ыалдьа сылдьыбыт. Оҕо сылдьан түлээгирэр эбит. Чугас дьонугар кини курдук уһун үйэлээх дьон суохтар. Төрөппүттэрэ да уһуннук олорботохтор. Сэмэн Тиитэбис аат аһын, арыгыны, батан испэтэ, табахтаабата, мэлдьи ыраас, көй салгыҥҥа сылдьара, куруук сибиэһэй этинэн, балыгынан, үрүҥ аһынан аһылыктанара уһун үйэлэниитигэр төһүү буолбута саарбаҕа суох. 

 Эбээ Дьэбдьиэй

Хаҥалас улуу­һугар олорбут айыл­ҕаттан айдарыылаах Евдокия Лиханованы көрсөрбөр, кини 106 саастааҕа. Итиччэ үтүмэн саастаах киһи диэтэххэ, ис-иһиттэн дьикти сырдык сэбэрэ­лээҕэ, уоттаах харах­тардааҕа, чуор кулгаахтааҕа. Итиннэ кини дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыана, мааны айылгыта оруолу оонньоотохторо.

Кини Горнай улууһуттан төрүттээҕэ, алта оҕолооҕо. «Оҕолорум кырдьар сааспар үчүгэйдик тутаннар, сахалыы сибиэһэй үүтүнэн-этинэн аһааммын, мэлдьи айылҕалыын алтыһан үйэм уһаата дии саныыбын», — диэбитэ Эбээ Дьэбдьиэй.

Кини сир солооһунугар, сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбитэ. Биэс сүүс сибиинньэни көрөн, туруу үлэһит аатын ылыан ылбыта. Сүөһү туга ыалдьарын эндэппэккэ билэрэ үһү. Олох сааһыран баран, дьону эмтээһининэн дьарыктаммыта. Эбээ Дьэбдьиэй «кырдьаҕас» үөһүттэн ордук үчүгэй эмп суох диирэ. Хорук тымырын тэбиититтэн, киһи дьүһүнүттэн-бодотуттан туга ыалдьарын тута билэрэ. Эмтээх отторунан, алгыһынан эмтиирэ.

Дьэбдьиэй өрүү "Саха сирин сүрүн баайа — тымныыбыт" диир буолара.   

 Өймөкөөн бөрөтө

 Ытык кыр­дьа­ҕас Егор Андреевич Даниловы Өймөкөөн улууһугар, арааһа, билбэт киһи суоҕа буолуо. 2000 сыллаахха кинини кытта Үчүгэй нэһилиэгэр көрсөн, сэһэргэһэн турардаахпын. Дьөгүөр 1909 сыллаахха төрөөбүтэ. Тоҥ тиит мутуга тостуох айылаах аам-даам тымныылаах Өймөкөөнүн сириттэн-уотуттан харыс да сири халбарыйбатаҕа. Бу дойду чиҥ буоругар аан бастакы атылын оҥорбута, киһи-хара буолбута.

Кини оскуола диэҥҥэ үөрэммэтэҕэ. Сырдыкка, кэрэҕэ тардыһыытын күүһүнэн, бэйэтэ умсугуйан туран, ааҕарга-суруйарга үөрэммитэ. Кыра эрдэҕиттэн кырдьаҕастары батыһа сылдьан остуоруйалыылларын, сэһэннэри, үһүйээннэри кэпсииллэрин истэрэ үһү. Сэһэн-сэппэн саҕаланнар эрэ, кырачаан Дьөгүөрүскэ кырдьаҕастар сыҥаахтарын анныларыгар киирбитэ эрэ баар буолара. Кини өйүгэр хатанан хаалбыт остуоруйалары, үһүйээннэри сурукка тиспитэ. Оннооҕор «Розовая чайка» диэн сурунаал биир нүөмэрэ Егор Андреевич суруйууларыгар анаммыта. Оскуолаҕа биир да кылааска үөрэммэтэх киһиэхэ ити улахан ситиһии, кыайыы дии саныыбын.

Сэттэ уонуттан тахсыар диэри ыстаадаҕа табаһыттаабыта. Сорсуннаах булчут этэ. Эһэни, бөрөнү, сиэгэни, бэдэри, чубукуну, тайаҕы сонордоһоро. Дьөгүөр барыылааҕын-кэлиилээҕин, сытыытын-сымсатын, байанайдаах булчутун иһин Өймөкөөн Бөрөтө диэн ааттыыллара. Аны 1932 сылтан саҕалаан отоһуттаабыта.

— Харах ыарыыларын эмтиирим. Катарактаны, трахоманы кыайарым. Быардара ыалдьыбыт, саһарардаабыт дьону, сордоҥу тыыннаахтыы тутан, өрөҕөтүнэн быардарыгар баайан эмтиибин. Охсор охсубут дьонун саҥа өлбүт сүөһү ханнын сааҕар сылаастыы суулуур олус туһалаах. Эмтээх оттору туһанабын. Айылҕабыт барыта эмтээх, — диэн кэпсээбитэ Дьөгүөр.

Егор Андреевич 91 сааһыгар диэри унньуктаах уһун түүн устата киһи хараҕын быһа симтэрэн сынньата түспэт тиис ыарыыта диэни билэ илигэ. Ытык кырдьаҕас отут икки тииһэ толору баара.

— Киһи үтүө, сымнаҕас майгыта-сигилитэ уһун үйэлэниигэ улахан суолталаах. Мэлдьи кыыһыран тырытта сылдьар киһи түргэнник кырдьар. Айылҕаҕа сыһыаммыт эмиэ үгүһү этэр. Өрт уота уонна арыгы икки аҕас балыстар дии саныыбын. Ити абааһы аһа биһигини, эбээн омугу, өрт уотунуу имири салыыр буолла. Мин табахха, арыгыга сыстыбатах кырдьаҕаспын. Кыыһыра-уордайа эмиэ сылдьыбаппын, — диэбитэ Егор Андреевич.

Тоҕус уонуттан тахсыбыт кырдьаҕас диэтэххэ, киһи кинини сэттэ уон саастаах диэх курдуга. Кулгааҕынан үчүгэйдик истэрэ. Өйө-санаата чаҕылхайа.

 Күн сырдыга күндү

 1972 сыллаахха геронтологтар аан дойдутааҕы Конгресстарыгар Саха сирэ официальнайдык уһун үйэлээхтэр дойдуларынан ааҕыллыбыта. Орто туруу-бараан дойдуга охтубат мас үүммэт, уолбат уу үөскээбэт, өлбөт тыынар-тыыннаах төрөөбөт. Ол эрээри аламай күн анныгар айгыр-силик айылҕа барахсан араас дьиктилэри айар. Ити дьиктилэргэ үөһэ кэпсээбит аарыма кырдьаҕастарым киирсэн эрдэхтэрэ.

Уһун үйэлээхтэри кытта кэпсэтэн бараммын, маннык түмүккэ кэлбитим. Кинилэр бары бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһар өрүттэрдээхтэр. Ол курдук, табах диэни уостарыгар таҕайбатахтар. Аһыы утаҕы бырааһынньыкка суолтатыгар эрэ амсайар дьон. Аны, кинилэр — айгыр-силик айылҕа арахсыспат аргыстара. Айылҕаны кытта ыкса ситимнээх булчуттар, сылгыһыттар уонна табаһыттар үксүн уһуннук олороллор эбит. Үтүө сиэр-майгы уһун үйэлэниигэ эмиэ улахан суолталаах. Үөһэ кэпсээбит дьонум бары хара үлэни үлэлээбиттэр. «Хамсаныы диэн олох» диэн мээнэҕэ эппэттэр.

Кинилэр сибиэһэй этинэн-балыгынан, үрүҥ аһынан аһылыктаналлар. Аһыйбыт үүт бородуукталара доруобуйаны бөҕөргөтөргө уонна уһун үйэлэниигэ улахан суолталаахтар. Кымыс, суорат, бөлөнөх сэллик, сүрэх уонна хаан сүүрэр систематын ыарыыларын (атеросклероз, гипертония) эмтиир уонна бопсор суолталаахтар.

Уһуннук олорууга удьуордааһын эмиэ улахан оруоллаах. Балары таһынан баар чахчыны этэн аһарар эбит буоллахпына, бииргэ төрөөбүттэрэ өлбүт, соҕотоҕун төҥүргэстээн хаалбыт кырдьаҕастар эмиэ үйэлэрин моҥууллара баар суол. Киһи быата-туһаҕа тардан күн сириттэн барбыт диэн өбүгэ саҕаттан кэлбит өйдөбүл баар. Дьылҕа Хаан ыйааҕа, ыйыыта-кэрдиитэ диэн баарын баар. Ол гынан баран, учуонайдар бэлиэтииллэринэн, киһи доруобуйатын көрүнэр буоллаҕына, үйэтин биэс-алта сыл уһатыан сөптөөх. Оттон билиҥҥи глобальнай сайдыы, аан дойду отуора алдьаммыт кэмигэр, үөһэ этэн аһарбытым курдук, Ытык Айылҕабытыгар харыстабыллаах сыһыан, киһиэхэ киһилии сыһыан, үтүө сиэр-майгы олохпут уһууругар, доруобуйабыт тупсарыгар биллэр-көстөр төрүөтүнэн буолаллар. Ама, ким аламай күннээх орто дойдуга уһуннук олоруон баҕарбата буолуой? Күн сырдыга күндү.

 Людмила НОГОВИЦЫНА