Уопсастыба

Хайдах саҕаламмытай?

Аан дойдуну аймаабыт Covid-19 вирус ыарыытын бастакы сибикитэ 2019 сыл ахсынньытыгар биллибитэ. Саҥа сылы үөрүүлээхтик көрсүбүппүтүн кэннэ арҕааттан, соҕурууттан киһини дьиксиннэрэр – ыарыы түргэнник тарҕанарын туоһулуур сонуннар тарҕаммыттара. Биһиги, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо, хайдах эрэ бу ыарыы биһигини тумнуо диэн испитигэр саныырбыт. Урут даҕаны сибиинньэ, көтөр кирииптэрэ онно-манна күүскэ тураллара. Ол эрээри, Арассыыйа даҕаны, Саха сирэ даҕаны ол онтон улаханнык эмсэҕэлээбэтэхтэрэ. Ол саҕана “Ил Түмэн” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Василий Прокопьев “Сыстыганнаах ыарыы аан дойдуну аймыыр” диэн ыстатыйаны суруйбута. Ол ыстатыйаттан кэрчиги аҕалабын:

«Биллибэт ыарыы Кытайга турбутун туһунан иһитиннэриилэр хас биирдии киһини долгутар. Уонча сыл анараа өттүгэр сыстыганнаах ыарыылар киһини сүһүрдэллэрин, вирустар киһини өлөрөллөрүн туһунан фантастика курдук ылыныллар буоллахтарына, билигин дьиксиннэрэр иһитиннэриилэр киһи аймаҕы аймаан эрэллэр. Аан дойдуга маассабай өлүү холобура мэлдьи баар,

инникитин баар буолуо даҕаны. Холобур, ядернай охсуу уонна күн-дьыл уларыйыыларын түмүгэр тахсар алдьархай дьайыыларыгар эбии биллибэт вирус пандемията көһүннэ. Билиҥҥи туругунан Кытайдааҕы доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, тохсунньу 27 күнүгэр 2783 ыарыы булуллубута бигэргэммит, 5794 түбэлтэ уорбаланар, 81 киһи өлбүт уонна 52 эмтэммит. Учуонайдар Кытайга ыарыы тарҕаныытын сүрүн биричиинэтин Ухань куорат муора харамайдарын атыылыыр ырыынагын кытта сибээстииллэр. Кинилэр этэллэринэн, вирус киһиэхэ моҕойтон бэриллибит, оттон кинилэри хризантема көтөр кутуйахтара сутуйбут буолуохтарын сөп. Моҕой этигэр-хааныгар вируснай белок рекомбинацията үөскээн, киһини сутуйарга табыгастаах буолбут. Учуонайдар киһи этигэр-хааныгар чугас вирустарынан соҕуруу Кытайга крайт уонна кытайдааҕы кобра генетическай кодтарын ыйаллар. Маннык көрүҥнээх моҕойдор Ухань куорат ырыынагар атыыламмытар. Кытайтан ыытыллыбыт роликтарга, видеоларга быраастар химияттан харыстыыр анал көстүүмнээх, ону таһынан эбии скафандрдаах сылдьаллар, мэдиссиинэ ирдэбилинэн ылыллар боростуой миэрэлэр уонна бэрээдэктэр сыстыганнаах ыарыыттан быыһаабаттара көстөр. Күн ахсын ыарыы тарҕаныытын географията кэҥээн иһэр. Сутуллубут дьон ахсаана түргэнник улаатар. Билигин 10 араас дойдуга ыарыы булуллубута биллэр, ол иһигэр Соҕуруу Кореяҕа, Таилаҥҥа, Австралияҕа, АХШ-гар уонна Францияҕа»

Дьэ, бу курдук аан дойдуну түөрт эркиҥҥэ хаайбыт ыарыы саҕаламмыт эбит.

Саха сиригэр ыарыы кулун тутарга кэлбитэ. Бу диэн санаатахха, кэлии-барыы сайдан турар кэмигэр хайдах даҕаны ыарыы биһигини тумнара кыаллыбат курдук. Дьэ, бастакы киһи ыалдьыбытын кэнниттэн дьаҥ киэҥ хардыынан өрөспүүбүлүкэбит сирдэринэн-уоттарынан тилийэ көппүтэ.

Билигин балаһыанньа хайдаҕый?

Саас күүскэ тура сырыттаҕына, сир-буор аннынан ыарыы «Иккис долгуна күһүн кэлэр, өссө күүскэ турар үһү” диэн кэпсэтии барара. Сабаҕалаабыттарын курдук дьаҥ тарҕаныыта күһүҥҥэттэн өрө барда. Маныаха биири бэлиэтиэх тустаахпыт – иккис долгун охсуллан кэллэ диэҕи коронавирус ыарыытын тарҕаныыта сайын аҕыйыы сылдьыбатаҕа. Биир кэм туран баран, күһүн эмискэ өрө тахсыбыта. Маныаха биричиинэтэ таайыллар. Сайын суол-иис аһыллан, кэлии-барыы элбээн дьон бэйэ-бэйэлэриттэн сыстыһаннар, дьонноругар-сэргэлэригэр кэлэн салгыы ыарыыны тарҕаппыт буолуохтарын сөп. Ону кытта күһүн халлаан тымныйыыта үгэс курдук тумуу ыарыыта элбиир, ол онтон дьон ыарыыга утарылаһар күүһэ мөлтүүр. Маныаха коронавирус дьаҥа, сиэмэ үүнүүлээх буорга түһэн силигилээн үүнэн тахсарын курдук, үүнэ-тэһиинэ суох тарҕанар.

Сэтинньи 19 күнүнээҕи туругунан Арассыыйаҕа 442 киһи бу вирустан суорума суолламмыт. Бу – дойдубутугар саамай улахан көрдөрүүнэн буолар. Маны таһынан эбии 22 тыһ. 410 киһи ыарыыга ылларбыта биллибит. Арассыыйа 85 эрэгийиэнигэр ыарыы сэтэриир. Дойду коронавирус ыарыыны утары суһал ыстааба иһитиннэрбитинэн, Covid-19 ыалдьыбыт дьон чиэппэрдэрэ ыарыыны хаппыттарын сибикитэ суох аһардыбыттар.

Саамай элбэх киһи Москваҕа ыалдьыбыт, ааспыт сууккаҕа эбии 5882 киһи, онтон Санкт-Петербурга эбии 2130 киһи ыалдьыбыттар. Коронавирус ыарыыттан өлөн туораабыт дьон уопсай ахсаана 33931 киһиэхэ тиийбит.

Джон Хопкинс университета (АХШ) иһитиннэрбит чахчытынан, аан дойду үрдүнэн уопсайа 55 мөл. киһи ыалдьыбыт. Ол онтон 1 мөл. 320 тыһ. киһи олохтон туораабыт. 35 мөл. киһи үтүөрбүт. Дьаҥ саамай тарҕаммыт дойдутунан АХШ буолар. Онно 11 мөл. 200 тыһ. киһи ыалдьыбыт. Ол кэннэ Индия – 8 мөл. 870 тыһ. киһи ыалдьыбыт. Үһүс иһэр дойдунан Бразилия буолар, 5 мөл. 870 тыһ. киһи ыарыыга ылларбыт. Ол кэннэ Франция – 2 мөл. 40 тыһ. киһи ыалдьыбыт.

Дьон сылайда

Биһиги олохпутугар маасканы, бэрчээккини кэтии мэлдьи баар курдук буолла. “Пандемия”, “харантыын”, “изоляция” диэн тыллар күннээҕи кэпсэтиибитигэр киирбиттэрэ ыраатта. Ол курдук, пандемия дьону-сэргэни түөрт эркин иһигэр олордубута аҕыйах ыйынан биир сылын туолуоҕа. Дьон сылайда. Ол туһунан социальнай ситимнэргэ, телевидение, радио биэриилэриттэн истэбит.

Газета.ру хаһыат суруналыыһа Алла Боголепова киһи дууһатын кылын таарыйар курдук санаатын суруйбут:

“Күүспүт эһиннэ. Ону мин дьон сирэйигэр-хараҕыгар көрөбүн. Туохтан сылайдыбыт? Сыл курдук буолла урукку олохпут тэтимин бытаардан, аа-дьуо олорбуппут. Карьераны сырсыы, элбэх харчыны өлөрүү туһугар сүүрүү-көтүү тохтоото. Ол оннугар туохха да эрэммэт буолуу кэллэ. Биһиэхэ туох тиийбэтий? Ким эрэ көҥүллүк сылдьыбытын ахтар, дьиэттэн-уоттан сынньаныан

баҕарар. Ол эрээри барыбытыгар биир тиийбэт – инникибит! Тоҕо диэтэххэ, сарсыҥҥы күҥҥэ былаан баар буоллаҕына, дьон олоҕу олорор курдук сананар. Билигин сарсыҥҥы күн киһиэхэ кутталы эрэ түүйэр. Ыарыыга хаптарбыт дьон ахсаана улаатарыттан эмиэ дьиэҕэ хаайыахтара, саҥа хааччахтары киллэриэхтэрэ диэн… Ол иһин биһиги уоппускабытын былааннаабаппыт, сөмөлүөт көтөрө саарбах. Доҕотторбутун кытары көрсүһүүнү былааннаабаппыт, баҕар ким эрэ ыалдьан баран сылдьара, аны хантаактаах буолуоҕа диэн…

Киһи инникигэ эрэлэ суох олорорго үөрэммэтэх. Инникитэ суох биһиги уматыга суох массыына курдукпут – биир сиргэ турабыт, «дьэбининэн” бүрүнэбит. Күүһэ-уоҕа суох, бэйэбитигэр да наадата суох курдукпут… Онон “вирус бессилия” хаамыытын салгыыр аан дойду устунан”.

Сэтинньигэ “Экэниэмикэ үрдүкү оскуолата” национальнай чинчийэр университет социологическай ыйытыктарга управлениета Арассыыйа “Билигин эһиги чугас дьоҥҥут, доҕотторгут сүргэлэрэ хайдаҕый?” диэн ыйытык ыыппыт. Ол онтон 5% чопчу этиэхпин саарыыбын, 34 % холкубун, 61% киһи наар мэлдьи дьиксинэ сылдьабын диэн эппиэттээбиттэр.

Бу соторутааҕыта киин телевидение биир биллэр биэриитигэр “Ыарыы тарҕаныыта тоҕо уҕараабатый?” диэн ыйытыыга эппиэт көрдөөтүлэр. Эспиэр быһыытынан ыҥырыллыбыт “Экэниэмикэ үрдүкү оскуолата” национальнай чинчийэр университет социологическай

ыйытыктарга управлениетын салайааччыта Николай Лаврентьев: “Биһиги управлениебыт балаҕан ыйыттан сэтинньигэ диэри РФ нэһилиэнньэтин улахан аҥаарын хабан “Коронавирус дьаҥыттан харыстанаҕыт дуо?” диэн ыйытык оҥорбута. Эппиэттээбит дьон икки бөлөххө хайдыбыта. Бастакы бөлөх ыарыыга сэрэхтээхтик сыһыаннаһарын, харыстанарын, уопсастыбаннай миэстэҕэ сылдьартан туттунарын туһунан эппит этэ. Бу ыйытыгы ааспыттартан 45%-ра этэ. Иккис бөлөх дьоно ыарыыны уочараттаах кириип курдук ылынарын, маасканы, бэрчээккини билиммэттэрин уонна бырабыыталыстыба хааччахтарыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспаттарын биллэрбиттэр. Оннук дьонунан 41% буолбуттара. Онон манан да көрдөххө, харыстаммакка, сараасаны тарҕатар кутталлаах нэһилиэнньэ араҥата баара көстөр”, -- диэн иһитиннэрбитэ.

Дьон урукку көҥүл олоҕунан олоруон баҕарар, ол иһин баар балаһыанньаны ылыммат буола сатыыра баар суол. Ол эрээри, аан дойдуну сабардаабыт дьаҥ кутталлааҕын, олохпутун эргиппэттии уларыппытын ылыныах тустаахпыт. Ыарыы баар, ыарыыны кытта охсуһуохтаахпыт.

Түмүкпэр киэҥник биллэр-көстөр быраас Евгений Комаровскай бэйэтин ютуб канаалыгар иһитиннэриитигэр, коронавирус дьаҥыгар сыстыы туохтан тутулуктааҕын туһунан кэпсээбитин бэлиэтээһин быһыытынан суруйуохпун баҕарабын. Кини этэр: “Вирус салгынынан ордук бэриллэр кыахтаах. Киһи ыарыыны хабара кини иммунитетыттан уонна вирус мөлүөкүлэлэрэ төһө хойуутук көтө сылдьалларыттан тутулуктанар. Киһи ыалдьыбытын бастакы сибикитэ биллибитин кэмиттэн 1-2 күн устата сараасаны саамай тарҕатар кэмэ, онтон 5-6-с күннэригэр таһаарар вируһун ахсаана аҕыйыыр. Биир түгэни өйдүөх тустааххыт. Аһаҕас сиргэ, салгыҥҥа вирус түргэнник өлөр. Маннык сиргэ ыалдьыбыт киһи таһыгар сылдьан даҕаны, сараасаны хабыа суохха сөп. Салгын оонньообот бүтэй сиргэ элбэх киһи муһуннаҕына дьаҥы хабар куттал улаатар. Маннык сирдэринэн метро, балыыһа палаатата, хаһаарыма, кырдьаҕастар дьиэлэрэ буолуон сөп. Ыарыы тарҕанарыгар кураанах салгын төрүөт буолуон сөп. Сииктээх салгыҥҥа вирус түргэнник аллара түһэр, сүтэр, кураанахха көтө сылдьар. Билигин тымныыга дьон хаппахчыланар, төһө кыалларынан дьиэҕитин салгылата сылдьыҥ”