Уопсастыба

Дойду таһымыгар оҕо аймах судаарыстыбаттан көмүскэллээх, социальнай өттүнэн тэҥ бырааптаах, чуолаан доруобуйа уонна үөрэх хайысхаларыгар ураты болҕомтолоох буоларыгар тус туһаайыылаах бэлиитикэ ыытыллар. Кэлиҥҥи сылларга үрдүкү салалтабыт оҕо аймах боппуруоһун судаарыстыба сайдыытын түстүүр, солбугу бэлэмниир стратегическай хайысха быһыытынан көрөн, кэлимсэ бырагыраамалары ылынар буолбута хайҕаллаах.

Маныаха олук буолбут дириҥ суолталаах уонна элбэх хайысхаҕа тирэх биэрбит докумуонунан «Оҕо аймах интэриэһин туһугар 2012-2017 сс. национальнай стратегия» буолар. Сэттэ бөдөҥ хайысхалаах докумуон “Оҕо аймах 10 сыла (2018-2027 сс.)» диэн далааһыннаах дьаһалга кубулуйбута. Ол түмүгэр дьиэ кэргэҥҥэ, элбэх оҕолоохторго, иитии боппуруостарыгар, култуура, үөрэх, спорт, доруобуйа харыстабылын эйгэлэригэр көмө, өйөбүл буолар миэрэлэр олохтоннулар.

Төлкө түстэнэр түһүмэҕэ

Балысхан сайдыы олохпут оҥкулун уларытан истэҕин аайы, уопсастыба ортотугар оҕо иитиллиитэ, сайдыы суолун тутуһуута, сиэрдээх олоҕу тутуута уустугурбукка дылы буолла. Оҕо киһи быһыытынан ситэн, үүнэн, кыаҕыран тахсыыта ыал туругуттан, таһымыттан, эйгэтиттэн быһаччы тутулуктаах. Оччотугар «Дьиэ кэргэҥҥэ оҕо хайдах иитиллэн тахсар да, инники олоҕун оҥкула онтон тутулуктаах» диэн этиибитигэр төннөн кэлэбит. Киһи майгыта-сигилитэ, олоххо дьүккүөрэ, тулалыыр эйгэҕэ сыһыана, дьоҕурун арыйыыта, үлэҕэ сыстыгас буолуута, эппиэтинэһи ыланар кыаҕа -- барыта оҕо сааһыгар бигэтик олохсуйар.

Тоҕо билиҥҥи кэмҥэ муна-тэнэ сылдьар эдэр дьон элбээтэ? Бэйэлэрин идэлэрин таба тайаммакка, ускул-тэскил бардылар? Суорума суолланыы, быстахха былдьаныы, сиэрэ суох быһыыланыы тоҕо хатылана турарый? Маныаха харда быһыытынан уйулҕа үөрэхтээхтэрэ бары кэриэтэ: «Киһи оҕо сааһа хайдах ааспытыттан, дьиэ кэргэҥҥэ тапталы уонна болҕомтону ылбытыттан, кимниин алтыспытыттан, эйгэлэспититтэн тутулуктаах», – диэн этэллэр.

Интэриэһи үөскэтии, дьоҕуру таба көрүү, идэни таларга салайыы – бу өйдөбүллэр оҕо дьыссааттан саҕалаан, оскуоланы бүтэриэр диэри баһылыыр оруоллаахтар. Кыра киһи ордук төрөппүттэрин, чугас дьонун холобур оҥостон, туох идэлээхтэрин билэн улаатар уонна ону инники дьарыгын таларыгар тирэх гынар. Хомойуох иһин, сорох төрөппүттэр оҕолорун инники дьылҕатыгар букатын даҕаны кыһаллыбаттар. Эбэтэр сорох, төттөрүтүн, аһара «кыһаллабыт» диэн, оҕо баҕатын, дьоҕурун, кыаҕын учуоттаабакка, атыҥҥа туһаайан, оҕону бутуйуохтарын, дьылҕатын токурутуохтарын сөп. 

Маныаха оҕо оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр уйулҕа педагога идэни сөпкө таларыгар, бэйэни иһиллэнэн көрөрүгэр көмөлөһүөхтээх. Кистэл буолбатах, билигин үөрэх тэрилтэлэригэр идэлээхтэр тиийбэттэр. Хамнас кырата да бэрт, ирдэбил элбэҕэ да атахтыыр. Билиҥҥ үөрэх систиэмэтэ дьону оскуолаттан тэйитэр турукка киирдэ. Итинтэн тэптэрэн, оҕолорбут идэлэрин талалларыгар бутуллаллар, үөрэнэ киирэн баран, сөбүлээбэккэ быраҕар түгэннэрэ элбээтэ. Эбэтэр идэлэринэн салгыы үлэлиир, олохторун оҥостор кыахтара суох буолла.

Ол эрээри кэм-кэрдии ханнык да түгэнигэр олох үтүө өрүттэригэр, норуот муудараһыгар тирэҕирдэххэ, оҕо төрөппүт холобурунан, ыал тыынынан эркээйилэнэн иитилиннэҕинэ, сөптөөх суолга үктэнэр.

Дьоҕур оҕо үс сааһыгар биллэр

Татьяна Ильина, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама айар бөлөҕүн салайааччыта:

 --Билиҥҥи кэм хас биирдиибитигэр үрдүк ирдэбиллэри туруорар. Балысханнык сайда уонна уларыйа турар бириэмэҕэ сөп түбэсиһэн, быстыбакка салҕана турар үөрэх тиһигин хааччыйыахтаахпыт. Биридимиэттэринэн эрэ чиҥ билиини иҥэрбэккэ, дьоҕур, сатабыл, үөрүйэх таһымыгар уһуйуу күүһүрүөхтээх. Оҕо, ыччат күнү-дьылы сөпкө аттарынан, бэйэни сайыннарынар, билиини-көрүүнү хаҥатынар, бэйэ майгытын-сигилитин, киһи быһыытынан хаачыстыбатын, талаанын уонна ис кыаҕын таба арынар кэмэ кэлбитин бары өйдүөхтээхпит. Маныаха оҕо туохха ордук дьоҕурдааҕа, тыыппалааҕа 3 сааһыгар биллэн барыахтаах. Онтон биһиги олох хойутаан, оҕо оскуолаҕа орто сүһүөххэ тахсыбытын эрэ кэннэ, кыһалла сатыыбыт. Дьэ, ол инниттэн дьиэҕэ эйгэ баар буолуохтаах. Ийэ-аҕа, эбэ-эһэ, убай-эдьиий болҕомтото, алтыһыыта, саҥаны биэриитэ, сонуну көрдөрүүтэ тэриллиэхтээх. Тугу ымсыырарын, сэргиирин, сонургуурун утары уунан эрэ кэбиспэккэ, алтыһыытын, дьайсыытын, дьарыктаныытын хааччыйыахтаахпыт. Оҕо саадыгар биэрэргэ, төрөппүт оҕотун интэриэһинэн «маны сөбүлүүр, сэҥээрэр» диэн хайысхалыахтаах. Ол аата оскуола иннинээҕи оҕо тэрилтэтин үлэтигэр ньымабытын, сыһыаммытын эмиэ уларытыахтаахпыт диэн буолар.

Оскуолаҕа эрэ соҥнуур сыыһа

Тимофей Григорьев, Кэбээйи улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы, өр сылларга үөрэх тиһигин салайааччыта, уйулҕа үөрэхтээҕэ:

– Иитии өттүттэн этэр эбит буоллахха, билигин төрөппүттэр оҕолорун оскуолаҕа соҥноон баран сылдьаллар. «Барытыгар оскуола эппиэтиир» диэн өйдөбүл үөскээтэ. Мин санаабар, ити төрүкү сыыһа. Оҕо дьиэтигэр төрөппүттэрин, чугас дьонун кытта алтыһан, дьиэ кэргэн сылаас тыыныгар уйдаран улаатар-иитиллэр буоллаҕа эбээт. Онон оҕо саадын, оскуола өттүттэн улахан үлэ барыан наада дии саныыбын. Уопсайынан, иитэр үлэ түгэҕэ көстүбэт кумах куйаар курдук киэҥ эйгэни хабар. Түмүгэ тута көстүбэт, биллибэт. Оҕо улаатан, сайдан тахсыыта судаарыстыбаттан эрэ тутулуктаах буолбатаҕа чахчы. Онон уһуйаан-оскуола-төрөппүт-түөлбэ бары биир сомоҕо буолан үлэлээтэхпитинэ эрэ, улахан түмүккэ тиийиэхпит. Аныгы кэмҥэ оҕо кыра сааһыттан бэйэтин быраабын чопчу билэр. Сорох ардыгар аһары түһээһин эмиэ баар. Итини барытын төрөппүт оҕотугар сөпкө өйдөтөн биэрэрэ наада. Сыыһа-халты хамнаныы, толкуй баар да буоллаҕына, ону төрөппүттэр ыйан-кэрдэн биэриэхтээхтэр. Ол аата оҕо олоҕун оҥкулун оҥосторугар төрөппүттэрэ, чугас эргинэ быһаарар суолталаахтарын өйдүөхтээхтэр уонна толору эппиэтинэһи сүгүөхтээхтэр.

Төрөппүтү эмиэ үөрэтэбит

 Марианна Билюкина, Мэҥэ Хаҥалас улууһун «Кэрэли» эбии үөрэхтээһин киинин дириэктэрэ, «Ыал эйгэтэ» тосхол салайааччыта:

–  «Кэрэли» эбии үөрэхтээһин киинигэр төрөппүт оҕону иитэригэр көмө буолар сыаллаах «Ыал эйгэтэ» тосхол төрдүс сылын ситимнээхтик үлэлээн кэллэ. Бырагыраама ис хоһоонугар сурулларынан, киһи иитиллэр биһигэ, көмүс ньээкэ уйата – кини дьиэ кэргэнэ. Оҕо сиэрдээх өй-санаа силигэ сиппит, дьолунан толору ыалга, ийэ иэйиилээх тапталынан сууланан, аҕа амарах сүрэҕинэн такайыллан, бигэ тирэхтээх, бөҕө туруктаах буола улаатар. Билиҥҥи үйэҕэ ыал сайдыыта, төрөппүт көрүүтэ араастаах. Ол эрэн, хас биирдии төрөппүт бастыҥ баҕа санаата – оҕотун дьоллоох киһи, киһилии киһи гына улаатыннарыы. «Ыал эйгэтэ» тосхол үс хайысханан мастарыскыайдары тэрийэр: «Дьолуҥ бэйэҥ илиигэр» – уйулҕа, «Тапталынан иитии» – педагогика, «Бииргэ айыахха...» – сатабыл. Холобур, уйулҕа мастарыскыайыгар төрөппүт ис туруга, уйулҕата сааһыланарыгар биирдиилээн уонна куолаан дьарыктары, ыалга истиҥ сыһыан олохтоноругар сүбэ үөрэхтэри, трениннэри ыытабыт. Педагогическай мастарыскыайга ыал, төрөппүт бастыҥ уопута, оҕону иитиигэ дириҥээн үлэлэһэр дьон тус санаалара, көрүүлэрэ, үтүө холобур сиэринэн сирэй көрсөн, куйаар ситиминэн сырдатыллар. Онтон сатабыл мастарыскыайыгар төрөппүт оҕотунаан куолаан айарыгар, дьоҕурун арыйарыгар туһуламмыт маастар-кылаастар тэриллэллэр.