Киһи уонна сокуон

Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьев бүтүн саха омугун сымыйанан баһааҕырдар экстремист-зоозащитниктары дьыалаҕа эрийэргэ, холуннарар тылларыгар эппиэттэтэргэ, кырдьыкпытын таһаарарга туруммутун туһунан эппитэ. Ол иһитиннэриитин сарсыныгар мэрия дьиэтигэр миинэ ууруллубутун туһунан сурах тарҕаммыта. Эбиитин “биир эмэ ыт эчэйиэ да, эһигини эһиэхпит” диэн саанар суруктаах эбит.

Дьэ, ити түктэри түгэн барыбытын кэлэттэ. Арассыыйа үрдүнэн бу биир ый иһигэр үһүс киһини ыттар тырыта тыытан сиэбиттэрин кэннэ, ама, хайа муус сүрэхтээх ону билиммэккэ, итинник кэрээнэ суох дьаабыланыай? Сиэрдээх киһи быһыыта буолбатах, арыый төбөтүнэн хаппат эрэ дьон киһитээҕэр ыты үрдүктүк тутуохтарын сөп дии саныыбын. Ыттар эрэ буолбакка, сорох-сорохтор бэйэлэрэ эмиэ ыттыйбыттар курдук...

Бу кыһарыйбыт кыһалҕа туһунан “Талбан” биэриигэ “Бурматов сокуона” диэн кэпсэтии буолла. Онно Ил Түмэн дьокутааттара Андрей Находкин уонна Павел Ксенофонтов кыттыыны ыллылар.

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин:

--Билигин үлэ икки хайысханан бара турар: сокуон өттүгэр Ил Түмэн, оттон билиҥҥи сокуон ирдэбилин толорууга ситэриилээх былаас үлэлэһэ сылдьаллар. “Кыылларга эппиэтинэстээх сыһыан туһунан” федеральнай сокуон үлэлээбитэ иккис сыла буолла, 2018 сыл ахсынньытыгар ылыллыбыта. 2019 сыллаахха саҥа саҕалааһын, үөрэтии эрэ курдук этэ, онтон 2020 сылтан, дьэ, олоххо бигэтик киирбитэ. Эрэгийиэннэргэ үлэлиир сокуон буоларынан, Госдумаҕа баар бэрэстэбиитэллэрбит манан күүскэ дьарыктаныах тустаахтар, быыбардааччыларын интэриэстэрин көмүскүөхтээхтэр. Билигин, холобура, Госдума Бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин дьаһалынан, бу сокуоҥҥа уларытыылары киллэриигэ оробуочай хамыыһыйа тэрилиннэ. Онно биһиги 5 дьокутааппытыттан кими эмэ киллэрэллэрэ буоллар... 

 “Бурматов сокуонун” сүрүн бириинсибэ --“отлов-стерилизация- вакцинация-возврат” (кылгатан ОСВВ дииллэр). Ити түөрт дьайыыттан атыны бэйдиэ ыттарга оҥоруо суохтаахпыт. Өссө манна өссө биир сүрүн өйдөбүл баар -- “приют” диэн тыл. Кыылы туттуҥ да, ханна эрэ харайыахтааххын. Оттон оннук усулуобуйа биһиги Сахабыт Сиригэр билиҥҥитэ суох. Баар буолар да түгэнигэр, бу приют бэйдиэ ыттар кыһалҕаларын олоччу быһаарыа дуо? Саарбах. Аны туран, федеральнай сокуон эрээри, тоҕо оччоҕо киинтэн үп көрүллүбэтий? Холобура, приюттары тутууга. Өрөспүүбүлүкэ бөддьүөтүттэн ыты иитэргэ (аһатарга, эмтииргэ, о.д.а., уопсайа 7 пуун) харчы көрүллэр. Оттон приюкка диэн симиэтэ да суох, бырайыак да суох. 

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо үгүстүк ыйыталлар: “Киһи олоҕо дуу, ыт олоҕо дуу?” – диэн. Чахчы, бу сиэрдээх өйдөбүлүнэн салайтарыахтаахпыт. Онуоха Ил Түмэн Административнай бэрээдэк кодексатыгар ыты тутуу быраабылатын уонна ону тутуспат дьоҥҥо ыстарааптары олохтуур соруктаах. Оччоҕо эрэ дьон түөрт атахтаах доҕотторугар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар буолуохтара.

 Федеральнай сокуоҥҥа 5 хайысханан туруорсуубутун тиэртибит. Холобура, бастатан туран, сиэрдээхтик дьаһайыы диэн баар буолуохтаах (гуманное умерщвление). Иккиһинэн, эрэгийиэннэргэ үлэлиир сокуон эрэгийиэннэргэ боломуочуйаны биэриэхтээх. Олорор усулуобуйабытыттан, ахсааммытыттан, үппүтүттэн-харчыбытыттан көрөн, бэйэбит быһаарыы ылыныахтаахпыт. Үсүһүнэн, булгуччулаах регистрация киириэхтээх. Билигин баҕардахтарына, учуокка илдьэн туруораллар, баҕарбатахтарына – ким да ону ирдээбэт.

Бырабыыталыстыба ыттары ааҕар методиканы, итиэннэ приют симиэтэтин оҥоруон наада. Ол симиэтэҕэ олоҕуран, киин куораттан саҕалаан, муниципалитеттарга тиийэ эбии үп көрүллүөхтээх. Оройуон дьокутааттара улуустарыгар быраабыла ылыныахтаахтар. Холобура, ыт иччитэ суох босхо барыа суохтаах, сыапка баайыллан туруохтаах, бобуулаах боруодалары иитиэ суохтааххын, иитэ ыллыҥ да, тута аттатыахтааххын эбэтэр баайтарыахтааххын, о.д.а. Оччоҕо эрэ дьиикэй ыттарбыт ахсааннара аччыаҕа. Билигин ханна эрэ үөһэ ким буруйдааҕын көрдүү, быһаара сатыыбыт. Оттон таһараа ыалбыт ытын көҥүл ыыппытын дуу, ыт оҕолорун подъезка бырахпытын дуу буойбаппыт. Бэйэбититтэн саҕалыаххайыҥ, доҕоттоор. Сокуоҥҥа “среда обитания” диэн өйдөбүл баар. Дьэллик ыкка бу тугуй? Биллэн турар, бөх тоҕор сир. Аһылыга онно баар – онно сылдьар. Ол иһин хомунаалынайдар сыбаалкаларын күрүөлүөхтээхтэр, бөх быраҕар баахтарын ыт киирбэт гына оҥоруохтаахтар. Дьоннор бэйэбит усулуобуйа оҥорон биэрэбит.

Бу ыт боппуруоһа быйыл тута быһаарыллан хаалбата чахчы. Уонча сылынан биирдэ сааһыланыа. Ол туһуттан хас биирдиибит эппиэтинэстээх буолуоххайыҥ.

Ил Түмэн дьокутаата Павел Ксенофонтов-Ойуур Байбал:

--Биһиги федеральнай сокуон ылыллыаҕыттан этэбит: “Манна РФ Конституциятын 42-с ыстатыйатын кэспиттэр”, -- диэн. Онно “каждый имеет право на благоприятную окружающую среду” диэн сурулла сылдьар. Кыыллары инники күөҥҥэ таһаараммыт, дьоммут быраабын хааччахтаан кэбистибит уонна уопсастыбаҕа кутталы үөскэттибит.

 Билэрбит курдук, бу “Бурматов сокуона” 2018 с. бүтүүтэ Госдуманан бигэргэммитэ. 2019 с. – “переходный период” этэ. Ол кэмҥэ сорох эрэгийиэннэр күүскэ хамсананнар, бэйдиэ ыттарын ахсаанын аччаппыттара. Оттон биһиги Саха Сиригэр эмиэ оннук гынаары гыммыппытыгар, зоозащитниктар айманан, барытын камераҕа устан, илиибитин-атахпытын баайан кэбиспиттэрэ. Онон кэмигэр дьаһаммакка хаалбыппыт, тоҕоостоох кэми куоттарбыппыт. 2020 сылтан өлөрөр бырааппыт быһыллыбыта – ол түмүгэр үөр ыттар дэлэйдилэр, дьоҥҥо саба түһэ сылдьар буоллулар. Биир өттүнэн бу сокуон үбүлээһинэ да суох, иккис өттүнэн, ирдэбилэ да сатамньыта суох. Оннугу олоххо хайдах киллэриэххиний? Мэр сөпкө мунаахсыйар. Төрүт ситэтэ суох “сиикэй” сокуон. Билигин айдаан бөҕө таҕыста. Госдума, дьэ, билиннэ – сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрэр уолдьаспытын. Маныаха сөптөөх уларытыылары киллэриэхпитин наада. Наар биир өттүгэр охтубакка, ортотун көрөн. Тоҕо диэтэххэ, аһара барыы баар – “тойоттору буруйдуохха, эппиэтинэскэ тардыахха, үлэлэриттэн уһулуохха” диэн. Итинник биир уһугуттан биир уһугар түспэккэ, табыгастааҕын, сөптөөҕүн тобулуохха.

Алдьархай тахсаатын кытта, Ил Түмэн тута уларытыы киллэрэргэ эппитигэр, Бурматов аккаастаммыта: “Суох, биир да хардыыны оҥоруом суоҕа”, -- диэн. Оттон Бастрыкиннаах, атын эрэгийиэннэр эҥин айдаарбыттарын кэннэ, дьэ, ылыннылар. Ыксаан, Бурматов бэйэтин оробуочай бөлөх салайааччытынан анатта. Сэрэйэбин, көрдөспүтэ буолуо. Атын киһи бэрэссэдээтэллээтэҕинэ, кинини буруйдаах оҥорон таһаарыахтарын сөп, онтон куттанан тылламмыт буолуохтаах. Биһиги да тулаайах дьон буолбатахпыт, кимиэллээхтик киирсиэхпит.

Мэрия дьиэтин эһээри саанар диэн букатын да наһаалааһын. Мин бастаан итинник, бырастыы гыныҥ, иирээки дьону кытта ол 2019 сыллаахха алтыспытым. Олох соһуйбутум уонна сөхпүтүм. Дьиҥэр, итинник быһыыланаллара Төрүт сокуон 13, 19, 29 ыстатыйаларын кэһии буолар.  

Аны, ити эттэллэр дии: “Күн аайы сүүһүнэн сурук зоозащитниктартан үрдүкү салалта аатыгар киирэр”, -- диэн. Өйдөөн көрбүккүт дуу, барыта биир ис хоһоонноох. Куоппуйалаан баран, араас сиртэн ыыталлар. Ол аата биир бөлөх дьарыктанар. Этэргэ дылы, ОПГ (организованные преступные группировки). Хантан ыыталларын билэн, кимнээҕин быһаарыахха наада. Манна ис дьыала уоргана күүскэ үлэлиэхтээх. Холуобунай кодекс 210-с ыстатыйатыгар “буруйу бөлөҕүнэн оҥоруу, күөртээһин 300-700 тыһ. солк. диэри ыстараапка, биитэр хаайыыга, биитэр күһэлэҥ үлэҕэ ууруллар” диэн суруллар. Онон эппиэттэтиэххэйиҥ. Сокуонунан эрэ биһиги кинилэри тохтотор, бобор уонна бэйэбитин көмүскэнэр кыахтаахпыт.