Арктика

Устуоруйаны билэр сыалтан

Эһэ Хайа нэһилиэнньэтэ муҥутаан 5 тыһ. киһи буола сылдьыбыт. Билигин сэлиэнньэҕэ 100-тэн тахса киһи олорор. Үгүстэрэ ол кэмтэн олохсуйа хаалбыт дьон, биитэр ол кинилэр сыдьааннара. Сарсыарда 9 саҕана көстүүнэй дьиэҕэ массыына кэлэн тохтоото. Бүгүн Эһэ Хайа сэлиэнньэтигэр тиийэн үлэлиэхтээхпин. Сэлиэнньэ дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччыта Саргылана Петрова арыаллыы кэллэ. Бастаан, сэлиэнньэ устуоруйатын билэр сыалтан, Баатаҕайдааҕы кыраайы чинчийэр түмэлгэ тиийдибит. Төһө да өрөбүл күн буоллар, түмэл үлэһиттэрэ көрдөһүүбүтүн быһа гыммакка, Дьааҥы устуоруйатын туһунан сиһилии кэлэн кэпсээтилэр. Түмэл салайааччыта Эрэл Стручков, экскурсовод Роман Рожин дойдуларын историятын сиһилии билэллэр уонна олус умсугутуулаахтык кэпсээн дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр талааннаахтар.

Мин Дьааҥыга сылдьыбыт кэмнэрбэр салгын температурата -50 кыраадыстан аллараа этэ. Олохтоохтор улахан тымныылар өссө тура иликтэрин,  -60 аллараа кыраадыс буола илигин туһунан кэпсииллэрин истэн киһи саллар.

«Киhи тылыттан да матар түгэннэрэ»

1930-с сыллар ортолоруттан дойдуга арҕааҥҥы судаарыстыбалар сэриинэн суоһурҕанан күүстэрин, сэбиргэллэрин хаҥатынар кэмнэригэр, туох да иһин хорҕолдьуну булан, туһаҕа таһаарар байыаннай, бэлитиичэскэй ирдэбил күүскэ турбута. Маннык тымныыларга Дьааҥы оройуонугар бастакы бөлөхтөр кэлэннэр, шахтаны, бөһүөлэги тутууну саҕалаабыттар эбит. Түмэлгэ сылдьан, «ГУЛАГ» олохтоохторун малын-салын, таҥаһын-сабын илэ көрө-истэ сылдьан, ол кэм тыйыс кырдьыгын билэн, чахчы, киһи тылыттан да матар түгэннэрэ үөскүүллэр. Холобур, хаайыылаах киһиэхэ биир чараас хаатыҥка биэрэллэр. Онтуктара таас үктэллээх сиргэ тута элэйэн, тэстэн хаалар эбит. Оннуктан элэйэ охсубатын инниттэн, бу дьон хаатыҥкаларыгар мас, эрэһиинэ, тимир уллуҥах оҥостуналлара билигин түмэлгэ экспонат быһыытынан көрдөрүүгэ турар.

Салгыы бөһүөлэкпит диэки айаннаатыбыт. Аара, Эһэ Хайа руднигар туоруу сылдьыахтаахпыт. Массыына остуол ньуурун курдук көнө суол устун айаннаан, өр гыммаккабыт, шахта анныгар кэллибит. Шахта хайа үөһэ турар эбит. Тохтообут сирбит аттыгар мас дуоскаҕа «Не гаси в себе мысли свободные...», 1942-1943 сылларга бу хаайыыга сылдьан үлэлээбит уонна манна үрүҥ тыына быстыбыт бэйиэт Иван Арбита этиитин кытта, бу лааҕыр устуоруйатын сыллара суруллубуттар. Мантан бөһүөлэк аллараа сытар, ытыска уурбут курдук көстөр. Бачча улахан бетон шахта аҥардас илии эрэ күүһүнэн тутуллубутун санаан киһи сөҕөр.

Сэhэргэhэ олорон...

Сэлиэнньэҕэ уһуйаан, начаалынай оскуола, дьаһалта, кулууп, бибилэтиэкэ бары биир дьиэҕэ баар эбиттэр. Тиийбиппит, кулууп өттүнээҕи саалаҕа сэлиэнньэ олохтоохторо көрсүһүүгэ кэлбиттэр - Нелля Храмкова, Татьяна Александрова, Альбина Костылева, Людмила Миллер, Елена Лунегова - Эһэ Хайа сэлиэнньэтин олохтоохторо, биэнсийэлээхтэрэ. «Биһиги Эһэ Хайаҕа ааспыт үйэ 70-с сылларыгар көһөн кэлбиппит. Турар бэйэбит эрэ. Таҥаспытын-саппытын, малбытын барытын мантан булуммуппут», – диэн Татьяна Михайловна сэһэргиир. «Билигин сааһыран, бэл, дьиэбит таһыгар сылдьарбыт ыараата. Мууспутун да киллэрэрбит уустугурда», – биэнсийэлээх Альбина Костылева санаатын үллэстэр. Бу дьону кытта сэһэргэһэ олорон «Уһук Хоту биирдэ сылдьыаҥ, үйэ-саас сөбүлүөҥ» диэн санаа арахпата. Арыт үтүө, умнуллубат кэмнэри ахта, сороҕор кырдьыы кырыыһын таныйа бу дойдуну иккис дойду оҥостон кэллэхтэрэ. Ол иһин: «Биирдэ кэлэн «Көһүҥ. Дойду ханнык баҕарар муннугар дьиэнэн хааччыйыахпыт», – диэбиттэрин аккаастаммыппыт. «Билигин кэлэн ханна барыахпытый? Чугас, билэр дьоммут үксэ манна көмүллэн сыталлар уонна иккис дойду оҥостуннахпыт дии. Атын сиргэ сатаан барар кыахпыт да, санаабыт да суох», – дэһэллэр.

Олохтоохтор үксэ аҕам саастаахтар

Саргылана Петрова, Эһэ Хайа баһылыгын солбуйааччыта:

- Сэлиэнньэбитигэр 100-тэн тахса киһи олорор. Дьиҥинэн, быйыл сэлиэнньэбит төрүттэммитэ 85 сылын бэлиэтиэхтээх этибит. Дойдуга ана байыаннай дьайыы буолан уонна ковид ыарыыттан  сэрэнэммит, үбүлүөйдээх тэрээһиммитин ыыппатахпыт. Кэлэр сылга тэрийэргэ былаанныыбыт. Нэһилиэк таһымыгар дьаһал таһаарбыппыт. Бэйэм бу кыһын солбуйааччы быһыытынан үлэбин саҕалаатым. Баһылыкпыт Юлия Мураховская, күһүн саҥа талыллыбыта. Көрөргүт курдук, сэлиэнньэ дьоно үксэ аҕам саастаахтар. Туох баарынан көмөлөһө, өйүү сатыыбыт, - диэн кэпсээтэ.

Кыра да буоллар, сэлиэнньэ устун экскурсия оҥордубут. Бэйэтин кэмигэр, чахчы, кыаҕыран олорбут дэриэбинэ, билигин дьоно аҕыйаан, бэрт сэдэх дьиэ уоттаах. Төһө да аҕыйах ахсааннаах буоллаллар, бэрт чөкөтүк, дьаһанан олороллор. Сайынын оҕуруот бэйэлэрэ олордуналларын туһунан кэпсээтилэр.

 Эдэр исписэлиис Саргылана Васильевна туһунан кылгастык ахтан ааһыам. Бастаан олохтоох буолуо дии санаабытым. Онтум Амматтан төрүттээх буолан биэрдэ. Бэйэтэ үөрэҕин кэннэ Аммаҕа полицияҕа үс сыл үлэлээбит. Хоту дойду уустук олоҕун тус бэйэтинэн көрөөрү-истээри, дьаһалтаҕа үлэ миэстэтэ тахсыбытыгар кэлбит. Сыл курдук үлэлээн баран, билигин баһылык солбуйааччытынан ананан үлэлиир.

Кинигэ, киинэ таhаарбыт киhи

«Кэлэр сылга сэлиэнньэ үбү­лүөйүн улуус таһымыгар тэрийбит киһи диэн баҕа санаалаахпыт. Бэйэтин кэмигэр судаарыстыба тирэхтээх буоларыгар, сүҥкэн кылааты киллэрсибит сир буоллаҕа. Урут манна үлэлээбит дьону, кинилэр ыччаттарын ыҥырар санаалаахпыт. Биһиги билэрбитинэн, манна Госдума дьокутааттара Галина Данчикова, Константин Ильковскай үөскээбит, үлэлээбит сирдэрэ. Маны таһынан, бырамыысыланнаска үлэлээбит, үрдүк судаарыстыбаннай наҕараадалаах дьоммутун ахтар, чиэстиир санаалаахпыт. Кинигэ, киинэ таһаарбыт киһи диэн баҕа санаалаахпыт. Биллэн турар, итиннэ барытыгар үп, бириэмэ наада. Сөпкө туруорсан, сүбэлэһэн үлэлээтэхпитинэ кыаллыа диэн эрэнэбин», - диэн эдэр исписэлиис санаатын үллэстэр.

Мин сылдьарбар Саргылана Васильевна нэһилиэнньэ күүһүнэн А. Кулаковскай «Оборотень» диэн испэктээҕин туруораары бэлэмнии сылдьаллар этэ. Испэктээккэ оонньуур артыыстарын Ис дьыала уорганын отделыттан уонна баһаарынай чаас үлэһиттэрин кэпсэппит. «Дьиҥэр, күүспүтүн, сүбэбитин холбоон үлэлээтэхпитинэ, бары өттүттэн барыстаах буолуо этэ. Арыгыны утары сэрэтэр үлэлэр да ыытыллыа, олохтоох дьон испэктээк көрөн сэргэхсийиэ этилэр», – диэн санаатын эттэ.