Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа Ил Түмэн 30 сыллаах устуоруйатын анааран көрөр бэлиэ кэрдиис кэмҥэ кини парламент 2008-2013 сс. үлэтин туһунан маннык кэпсээтэ:
Киэҥ саҕахтар уонна хааччахтар
- 2008 с. Ил Түмэн 15 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээбитэ, эмиэ ол сыл миигин СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын Ил Түмэн бэрэссэдээтэлинэн таланнар, өрөспүүбүлүкэ сокуону таһаарар уорганыгар үлэм саҕаламмыта. Ол иннинэ мин Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай Думатыгар III уонна IV ыҥырыылаах мунньахха дьокутаат быһыытынан үлэлээбитим. Онон балачча уопуттаах этим. Оччолорго сорох дьокутааттар биир мандааттаах уокуруктартан быыбарданаллара. Икки ыҥырыылаах мунньахха мин баартыйата суох биир мандааттаах дьокутаат этим.
Ил Түмэҥҥэ кэлэрбэр Судаарыстыбаннай Дума курдук барыта бэрээдэк быһыытынан, хас биирдии хардыыгын баартыйа иһигэр быһаараллар диэн сэрэхэдийэ санаабытым, хата, оннук буолбатах этэ.
Эрэгийиэн парламеныгар үлэлиир быдан интэриэһинэй дии санаабытым, сокуон барылын ылынарга киэҥ саҕахтар аһыллыбыттара, ол быыһыгар хааччахтар эмиэ бааллара. Элбэх бириэмэни уонна сыраны-сылбаны ылар үлэбит биир сүрүн хайысхатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын федеральнай сокуоннары кытта сөп түбэһиннэрэн оҥоруу этэ. Өрөспүүбүлүкэ сокуоннара үгүс хайысханан араас боппуруостарга федеральнайы уруттаан иһэллэрэ. Ону дьон олоҕо-дьаһаҕа ирдиирэ, баар кыһалҕаны уталыппакка миэстэтигэр быһааран иһиини эрэйэрэ.
Биллэн турар, үгүс-үтүмэн мөккүһүү тахсара, сорох боппуруостары суут нөҥүө кытта быһаарарбыт. Суут быһаарыыта сокуон сүнньүн уларыппатахха, түмүгэ суох курдук буолара. Быһаарыныыны үрдүкү турар уоргаҥҥа ылыналлара.
2008 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар ситэриилээх былаас туһунан уларытыыны уонна эбиини киллэрии» уонна СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) туһунан сокуоннары ылыммыппыт.
Эрэгийиэннээҕи сокуоннары федеральнай ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэн оҥорууга сокуону туттарга араастаһыы баара, эрэгийиэннээҕи быраап быраактыката учуоттаммата. Биһиги, норуот дьокутааттара, федеральнай таһымҥа Арассыыйа Федерациятын сокуоннарын тиһилигин ылынарга эрэгийиэннээҕи сокуоннар уратыларын учуоттуурга турууласпыппыт. Хомойуох иһин, биһиги этиибитин ылымматахтара, ити боппуруос билигин эмиэ сытыытык турар.
«Уһук Хоту дойдуну уонна Уһук Илини түргэн тэтиминэн сайыннарыы» туһунан сокуон барыла эмиэ ааспатаҕа. Ону оҥорорго СӨ Бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров салалтатынан үрдүк таһымнаах исписэлиистэри хомуйан, оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Биһиги, дьокутааттар, улахан эрэгийиэни сайыннарарга, саҥа олоҕу тутарга, нэһилиэнньэ көһөн барыытын тохтоторго, үлэҕэ дьону ыҥырарга, баар кыһалҕаны быһаарарга биирдиилээн сокуону ылынан буолбакка, сокуон тирэҕин уонна сайдыы бырагырааматын бииргэ тутар наадалааҕын өйдүүр этибит. «Хотугу сири оройуоннарга үллэрии» эмиэ итиннэ сыһыаннаах кыһалҕа. Ити сыалга үп суох, барыларыгар тиийбэт диэн быһаараллара.
Алмааһы кырыылыыр салаа эстибитэ
- Сонуннары көрдөххө, дойдуга, араас тэрилтэлэргэ, холобур, бааннарга, пуондаларга, криминальнай да түмсүүлэргэ үп-харчы дэлэгэй диэн истэбит. Ол эрэн дойду экэниэмикэтин сайыннарыыга ол үп-харчы хаһан үлэлиирэ өйдөммөт. Алмаас бырамыысыланнаһа атаҕар турар уонна сайдар кэмигэр үлэлээбит дьон алмааһы кырыылыыр тэрилтэлэр эстибиттэриттэн сонньуйар уонна хомойор. Исписэлиистэри бэлэмнииргэ, күндү тааһы кырыылааччылары үөрэтэргэ, кырыылыыр фабрикалары арыйарга, оҥорон таһаарыыны атаҕар туруорарга, аан дойдуга алмааһы кырыылааччылар кииннэрин кытта сибээһи олохтуурга улахан үлэ ыытыллыбыта.
РФ Үбүн министиэристибэтин чунуобунньуктара уонна Бырабыыталыстыба үлэһиттэрэ үлэлииргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэхтэрин баҕарбатахтара, нолуогу ааҕыыны олохтооботохторо, алмааһы кырыылааһыҥҥа атыттары кытта тэҥҥэ күрэстэһэн, сайдар кыаҕы биэрбэтэхтэрэ. Дьиҥэр, кыраныысса таһыгар саха алмааһын кырыылаан, чочуйан, кустук сэттэ өҥүнэн күлүмүрдүүр бирилийээн оҥорон таһаараллар.
Бу хайысхаҕа СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) дойду иһигэр алмааһы кырыылыыр собуоттарга алмаас сырьетун атыылыырга НДС нолуокка нуул ыстаапканы олохтуурга сокуон барылын бэлэмнээн, хаста даҕаны бу боппуруоһу көтөҕө сылдьыбыппыт. Билигин дойдуну төгүрүччү сааҥсыйанан ыгар кэмнэригэр бэйэбит алмааһы кырыылаан, бэлэм бородууксуйаны олохтоох ырыынакка таһаарыахпытын сөп этэ, омуктартан атыылаһа сатаабакка. Оччотугар өрөспүүбүлүкэҕэ алмааһы хостооһун саҥа таһымҥа тахсыа хаалла.
Бүддьүөтү бэйэбит быһаарар буолбуппут
- РФ Судаарыстыбаннай Думатыгар дьокутаатынан талыллыбыт кэммэр күндү тааска сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Ювелирнай тэрилтэлэргэ кыһыл көмүһү атыылыырга НДС нолуокка нуул ыстаапканы олохтууру мэктиэлиир сокуон ааһарын ситиспитим. Онон ювелирнай бырамыысыланнас сайдар кыахтаммыта.
«АЛРОСА» хампаанньа судаарыстыба бас билиитигэр хааларын, өрөспүүбүлүкэ өлүүтүн аахсыйанан ыларын туһугар улахан сыралаах үлэ ыытыллыбыта.
Ил Түмэҥҥэ үлэлээбит кэммин ахтан-санаан аастахха, «Арассыыйа Федерациятыгар үөрэх туһунан» сокуон барылыгар үлэлэспиппит, биһиги туруорсубут көннөрүүлэрбитин улахан аҥаарын ылыммыттара.
2008 сылтан бүддьүөт боппуруоһун барытын кэриэтэ быһаарыы Арассыыйа Федерациятын субъектарыгар бэриллибитэ. Эрэгийиэннэри үбүлээһин, трансферт, дотация, субсидия нөҥүө оҥоһуллан барбыта. Онон Судаарыстыбаннай Мунньах өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн бэлэмнииргэ, ону ылынарга үлэтин саҕалаабыта.
Ону таһынан, Ил Түмэн IV ыҥырыылаах мунньаҕын үлэтин кэмигэр хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттары өйүүргэ биэс сүрүн тирэх буолар сокуон ылыныллыбыта.
«Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрүт дьарыктарын ыһыктыбакка олорор сирдэригэр этнологическай тургутан көрүү» туһунан 2010 с. муус устар 14 күнүгэр тахсыбыт сокуон тулалыыр эйгэҕэ хоромньуну, буортуну таһаарыыны сэрэтэр. Бу сокуон Арассыыйаҕа бастакынан тахсыбыта, күн бүгүҥҥэ диэри атын эрэгийиэннэргэ холобур буолар, билигин этнологическай тургутук (эспиэртиисэ) булгуччу ыытыллар.
Сокуону оҥорорго уонна ылынарга СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) РФ Судаарыстыбаннай Думатын сис кэмитиэттэрин кытта быһа сөбүлэһии түһэрсэрин аан бастаан киллэрбиппит. Бу бачыым сокуон барылын нулевой ааҕыытын көрөргө, ону чочуйарга бииргэ үлэлэһэргэ кыах биэрбитэ.
Өссө да хойут буолбатах
- Судаарыстыбаннай Дума аппараатын кытары Судаарыстыбаннай Мунньах көтөҕөр сокуоннарын барылыгар, РФ ылынар сокуоннарыгар көннөрүүнү киллэрэргэ мөкү харда кэлэрэ аҕыйаабыта, тиэхиньиичэскэй-юридическэй өттүнэн сокуон барылын көннөрөн оҥорорго хаттаан ыыталлара тохтообута. Биһигини сис кэмитиэттэргэ субъект бэрэстэбиитэллэрин курдук буолбакка, биир идэлээх бэйэ дьонун курдук ылыналлара.
Хаһыат кылгас сирэйигэр биһиги үлэбит чаҕылхай, умнуллубат түгэннэрин барытын кыайан киллэрбэккин, сорох тыытыллыбакка хаалбыт кыһалҕаны быһаарарга өссө да хойут буолбатах, элбэҕи сөргүтэн, дойдуга, Сахабыт Сиригэр туһаны аҕалыахха сөп дии саныыбын.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
