Бэлиитикэ

 “Ил Түмэн кэлэр ыҥырыытыттан профессиональнай таһымҥа көһөрө тоҕоостоох. Идэтийбит дьокутааттар эрэ үлэлиир буолалларын ситиһиэххэ. Ахсааннарын 19-тан 35 киһиэхэ диэри элбэтэргэ, ол оннугар уопсастыбаннай төрүккэ олоҕуран үлэлээччилэр диэн суох буолуохтара. Оччоҕо аппараат үлэһитин ахсаана эмиэ аҕыйыа этэ. Ол Ил Түмэн ороскуота аччыырыгар, көдьүүстээх үлэ тахсарыгар төһүү буолуоҕа дии саныыбын. Баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ дьокутааттар куорпустарын 25%-нын эрэ ылара ордук. Онтон 75 %-на -- биир мандаатынан талыллыбыттар”.

Ил Дархан ити этиитин РФ үтүөлээх юриһа, бэрэпиэссэр Макар Яковлев өйүүрүн биллэрэн туран, бу курдук санаатын үллэстэр:

--Мин Ил Түмэн бастакы ыҥырыытын бастайааннай төрүккэ дьокутаата этим. Уруккуттан этэбин -- профессиональнай парламеҥҥа көһүөххэ диэн. Ону дьон: “Оччоҕо бэрэстэбиитэлистибэ суох буолуоҕа. Самостоятельноһын сүтэрэр. Үөһэттэн тугу ыйаллар да, ону эрэ толоро олоруохтара”, -- диэн утарсаллар. Мин итиннэ сөпсөспөппүн.

Икки сыллааҕыта Айсен Сергеевич өрөспүүбүлүкэ Ытык сүбэтин Үрдүкү сэбиэтин кытта көрсүһүүтүгэр мин бу боппуруоһу эмиэ көтөхпүтүм. Онтон ыла кини толкуйдаан-толкуйдаан баран, уларытарга быһаарыныыны ылынна. Ил Дархан Анал этиитигэр киирбит сорук толоруллуохтаах.

 Бу илдьитин кэннэ, араас көрүүлэр күөрэйдилэр. Парламены икки балааталаах да гынарга этэллэр. Оннук буола сылдьыбыппыт. Онтукабыт үлэтэ бытаан этэ. Аны туран, биһиги дьокутааты талар быыбарбытын “алаас бириинсибинэн” ыытарбыт адаҕа буолар. Ол эбэтэр оройуоннаһыынан. Холобура, кыахтаах баҕайы киһи атын улууска син биир дьокутаат буолбат. Дьон дойдуларын киһитин талаллара чахчы. 

Иккиһинэн, биһиги дьоммут, кыаммат-түгэммэт буоланнар, наар  харчылаах, былаастаах киһини дьокутаатынан тала сатыыллар. Ол туох сыалтан? Улууспутугар оскуола, дьыссаат тутан биэриэ диэн. Дьиҥэр, ону да кини барытын бэйэтэ уйуммат буоллаҕа дии. Социальнай эбийиэктэргэ үп бүддьүөттэн көрүллэр. Аны, ол биисинэстээхтэр, урбаанньыттар, тэрилтэ дириэктэрдэрэ судаарыстыба туһугар буолбакка, бэйэлэрин интэриэстэригэр үлэлииллэрэ чуолкай. Оннук көстүү лоббизм диэн ааттанар. Эмиэрикэҕэ лоббизмы утары улаханнык охсуһаллар. Ол иһин профессиональнай парламент олохтоноро оруннаах. Идэтийбит дьокутаатыҥ дьиҥнээх судаарыстыбынньык буолуохтаах. Биир өттүнэн маннык дьаһаннахха, бүддьүөккэ экэниэмийэ да буолуо этэ.

Парламент быыбарыгар пропорциональнай уонна можитарнай систиэмэнэн куоластааһын диэн баар. Бастакыта баартыйа испииһэгинэн. Иккиһэ – ким элбэх куолаһы ылбытынан. Биһиэхэ икки ньыма иккиэн туһаныллар: куолаһынан ылбатаҕына, баартыйа испииһэгинэн ааһыан сөп. Ол иһин арахсымаары гыналлар. Төһө да куорпус улахан аҥаара хамнаһа суох уопсастыбаннай төрүккэ үлэлээтэр, син биир кэлэр-барар төлөбүрдэрин Ил Түмэн уйунар. 70 киһиэхэ аппараат ахсаана да элбэх ини. Ол аччыан наада.

Мин үлэлиир кэммэр Ил Түмэн үөһээ, аллараа балааталааҕа. Иккистэр сиэссийэттэн сиэссийэҕэ кэлэллэрэ. Тардылыктаах баҕайы этэ, боппуруос түргэнник быһаарыллан испэтэ. Ол иһин биир балаатаҕа көспүттэрэ. Сөпкө гыммыттара. Билигин да оперативность суох. Госдумаҥ күн аайы, туох да штамповкалыы турар курдук, сокуону таһааран иһэр.

Уопсайынан, биһиэхэ сокуон хайдах оҥоһулларый? Үксүн ситэриилээх былаас оҥорор. Министиэристибэлэр бэйэлэрин хайысхаларынан. Ону бырабыыталыстыба мунньаҕар көрөллөр. Начаас үлүгэрдик, муҥутаан 20-чэ мүнүүтэ ырыта түһэн баран куоластаат, Ил Түмэҥҥэ утаараллар. Профильнай кэмитиэттэргэ тиксэрэллэр. Онно биирдии-иккилии киһи үлэлиир. Олор бэлэмнээн, пленарнайга киллэрэллэр. Балтараа күн иһигэр өрөһөлүү ууруллубут кумааҕыны ким барытын ситиһэн ааҕыай? Күҥҥэ 40-50 боппуруоһу көрө охсуохтарын наада. Ол иһин сороҕор туох суруллубутун да быһаарсыбакка, илиилэрин уунааччылар. Мин ону бэркэ билэбин, иһигэр буспут-хаппыт киһи быһыытынан. Михаил Ефимович Бэрэсидьиэн эрдэҕинэ, кини бэрэстэбиитэлэ этим парламеҥҥа. Букатын үһүс ыҥырыыга тиийэ үлэлэспитим. Онон өрөспүүбүлүкэ сайдыытын туһугар профессиональнай парламены өйүүбүн.

(Тэлэбиидэнньэҕэ биэрбит интервьютуттан)