Экэниэмикэ

-- Бүгүн өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ саҥа усулуобуйаҕа көстө. Ол эрээри урукку укулааппытыгар төннөр эрэл баар буолла. Ковид иннинээҕи көрдөрүүлэри куоһаран, экэниэмикэни чөлүгэр түһэрии ситиһиллэр. Быйыл Саха сирэ бырамыысыланнас хостуур салааларыгар историческай муҥутуур көрдөрүүлэрин саҥарта. Сыл түмүгүнэн чоҕу хостооһун 30 мөл., ньиэп 17 мөл. туоннаҕа тириэрдэргэ суоттанабыт. Устуоруйаҕа киирэр 12 млрд. куб. гаас хостонуоҕа, оттон көмүһү хостооһун аан бастакытын 40 туоннаны аһарыаҕа! Инвестиционнай килиимэт туругун национальнай рейтинигэр Саха сирэ 10 миэстэҕэ таҕыста. Кэккэ салаалар тэтимнээхтик сайдаллар: IT-эйгэтэ, цифровизация бары салаалара, креативнай бырайыактар. Бу сыл 10 ыйын түмүгүнэн, Саха сирэ IT- бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга дойду үрдүнэн 9-с, Уһук Илин уокурукка бастакы миэстэлэри ылар. Сыллата бу салааҕа үлэлээччилэр ахсааннара элбиир. 2018 сылга IT-эйгэтигэр 1200 киһи үлэлээбит эбит буоллаҕына, билигин -- 3,5 тыһ. тахса. Аҥаардас IT-пааркаҕа 300 үлэ миэстэтэ оҥоһулунна, сыллааҕы дохуот уопсайа 1 млрд солк. тиийдэ. Олохтоох оҥорон таһаарыыны өйөөһүн саҥа түһүмэҕин саҕалыыбыт. Кэлэр сылга бырамыысыланнас сайдыытын пуондатын нөҥүө чэпчэки, ювелирнай уонна ойуур бырамыысыланнастарын тэрилтэлэрин өйүүргэ бүддьүөттэн 100 мөл. солк. көрүллүөҕэ.

Үбүлүөйдээх сылга бүддьүөт дохуоттаах чааһа 151 млрд солк. аһарыаҕа. Бу дохуот үс гыммыт биирэ «АЛРОСА» хампаанньаларын бөлөхтөрүн кылааттарын суотугар хааччыллыаҕа. Олохтоох бүддьүөттэргэ бэриллэр үп уопсай кээмэйэ 2022 сылга 90,5 млрд солк. куоһарыаҕа. Ол иһигэр 3 млрд 536 мөл. солк. муниципалитеттарынан бүддьүөт хааччыллыытын тэҥнээһиҥҥэ дотация улаатыаҕа уонна 33 млрд 293 мөл. солк. тиийиэҕэ. Инвестиционнай бырагырааманан 42 млрд  647 мөл. солк. оскуолалары, оҕо саадтарын, балыыһалары, култуура дьиэлэрин, спортивнай комплекстары тутууга, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүүгэ ыытыллыаҕа. Гаастааһыҥҥа уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ороскуот балачча үрдээтэ. Сыллата национальнай бырайыактары үбүлээһин кээмэйэ улаатан иһэр. Ол курдук, үс сыл иһигэр өрөспүүбүлүкэҕэ 94 млрд солк. тахса, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 63 млрд солк. көрүллүбүтэ. 2020 сылга Саха сиригэр 45 социальнай эбийиэк тутуллуохтаах эбит буоллаҕына, быйыл куораттарга уонна оройуоннарга 50 бөдөҥ эбийиэк үлэҕэ киирэр. Ити иһигэр 11 оскуола уонна 10 култуура дьиэтэ -- кэнники биэс сылга бу рекорд!

Быйыл түөрт улууска – Аммаҕа, Кэбээйигэ, Чурапчыга уонна Усуйаанаҕа -- 10 саҥа муоста тутулунна. 48 килэмиэтир уһуннаах саҥа суолу Дьокуускай олохтоохторо сыаналаатылар. 2022 сылга «Халыма» суолун Чурапчыга диэри күүтүүлээх аспааллааһын түмүктэниэҕэ. «Бүлүү» федеральнай суол Үөһээ Бүлүүтээҕи учаастагар Бүлүү өрүһү туоруур муоста тутуллуоҕа. Эһиилгиттэн Главгосэкспертиза үтүө түмүктэринэн, Өлүөнэ өрүс муостатын сүрүн түһүмэҕин тутуута саҕаланыаҕа. Хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ Уус Алдан оройуона бастыҥнар ахсааннарыгар киирэр. Манна сыл бүтүөр диэри элбэх кыбартыыралаах 7 дьиэ хаһаайыннарыгар аанын арыйыа. Бүлүү, Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы улуустарыгар 6 дьиэ тутуллуоҕа. Биллэн турар, куораттар эрэ буолбакка, тыа сирэ эмиэ сайдыахтаах. Бырабыыталыстыбаҕа чааһынай олорор дьиэни тутууну көҕүлүүр бырагырааманы оҥорорго уонна ылынарга сорудахтыыбын. 2024 сылга диэри “Газпром” хампаанньа Саха сирин куораттарын уонна сэлиэнньэлэрин гаастааһыҥҥа 4,6 млрд солк. ыытыаҕа. 2022 сылга социальнай гаастааһыҥҥа 1 млрд 400 мөл. солк. көрүллүбүтэ.

Дьокуускайга «Саханефтегазсбыт» элбэх уматыгынан хааччыйар автозаправочнай ыстаансыйа аһыллыбыта. Эһиил маннык ыстаансыйа Лиэнскэйгэ тутуллуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар гаас оттугунан айанныыр массыыналардаах нэһилиэнньэҕэ тырааныспар нолуогар чэпчэтии баар буолла. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар Дьокуускайга гаас уматыгынан айанныыр 100 оптуобус атыылаһыллыаҕа.

Дьокуускай куорат маастар-былаанын оҥорорго Бүтүн Арассыыйатааҕы аһаҕас куонкурус саҕаламмыта. Бу стратегическай былааннааһын докумуона биһиги киин куораппыт сайдыытын дьоһуннаах соругун ситиһэргэ тирэх буолуоҕа.

Ахсынньы 15 күнүгэр «2026 сылга диэри Нерюнгри оройуонун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан” ыйаахха илии баттаатым. Уһук Илин уокурукка бастыҥ холобур быһыытынан, Нерюнгрига киһи олороругар тупсаҕай уонна табыгастаах эйгэни тэрийиэхтээхпит. «Колмар» уонна «Эльгауголь» хампаанньалар бырайыактарынан, дойду үрдүнэн эрэ буолбакка, аан дойдуга тустаах оройуон биир бөдөҥ чох киинэ буолар. Бырамыысыланнас холбоһуктаах сайдыыта оройуон бүттүүнүн сайдыытын төрүөтүнэн буолуохтаах. Олох хаачыстыбатын тупсарыыга, урбааны сайыннарыыга, төрүт олохтоох норуоттар култуурунай сыаннастарын оннунан хаалларыыга уонна кэлэр көлүөнэ бигэ туруктаах буолуутугар биһиги Сахабыт сирин соҕуруу киин куората бастыҥнар ахсааннарыгар киирсэн, 50 сыллаах үбүлүөйүн ситиһиилээх көрсүөҕэр эрэнэбин.

Урбаанньыттары өйөөһүн салгыы ыытыллыаҕа. Ол иһигэр, нолуок өйөбүлүн таһыма 2022 сылга 1 млрд 600 мөл. солк. үрдүөҕэ. Онуоха нолуок чэпчэтиилэринэн эрэ буолбакка, хонтуруоллааһыны эмиэ судургутуохпут. Сорох регистрациялыыр уонна көҥүллүүр дьайыылары сарбыйыахпыт. 2020 сыл муус устарыгар кириисиһи утары дьаһал быһыытынан киллэриллибит мораторий уһатылынна.