Экология

Бэйэбит дьоммут даҕаны сайын аайы хатыланар тыа уоттарыттан төһөлөөх сылайаллара-элэйэллэрэ, куттаналлара-чаҕыйаллара, салҕаллара, үлэлэрэ-хамнастара сырыыптанара, ол аата күннээҕи олохторугар оҕустараллара буолуой?! Ол эрэ буолуо дуо, уот таһаарар хоромньутун ааҕа барар да наадата суох. Олохтоох дьон, ойуурдара умайа турар буоллаҕына, хайдах да олорон хаалар кыахтара суох. Ол онуоха иҥсэлээх уот сыччах түөлбэ дьон олоҕор, бас билиитигэр суоһуур кутталыттан эрэ буолбакка, суобастара этэринэн, хайа да түбэлтэҕэ сирдэрин-уоттарын, ийэ айылҕаларын хаххалыыр, көмүскүүр сыалынан утары турунуохтара. Маныаха уоту кытта үлэлэрин уонна идэлэрин хайысхаларынан охсуһар, анал бэлэми барбыт профессионаллар уйулҕаларын туруктара, бэйэбит дьоммут киэнинээҕэр ордук бөҕө буолара саарбахтаммат. Тыабыт сирин боростуой дьоно-сэргэтэ айылҕаттан хатарыллыылаахтара, мындырдара, үлэлии үөрүйэхтэрэ, суобастара ырааһа бэрт буолан тулуктаһан эрдэхтэрэ.

Өстөн өс диэбит курдук, ааспыт үйэ 60-нус сылларын ортолоругар Ньурба Хорулатыгар сайыны быһа барбыт уонна кыайан умуруоруллубатах тыа уотун улахан баһаарыгар 8 кылааһы бүтэрбит 4 уол, мобилизацияҕа хабылламмыт, ыйтан ордук кэмҥэ улахан уоту умуруорсуһа сатаабыт быраактыкалаахпыт. Умайар уот куйааска, хойуу буруо быыһынан аҥаардас тимир лаппаакынан уоту кытта охсуһуу, аны санаатахха, манан дьыала буолбатах эбит. Биһиги, оччолорго 15-тээх – 16-лаах уолаттар, эдэрбит, доруобайбыт уонна акаарыбыт бэрт буолан, уһун кэмҥэ улахан дьонтон хаалсыбакка сылдьыстахпыт буолуо.

Истэр тухары билиҥҥи ойуур уотун баһаардарыгар сүнньүнэн эдэр дьон бэйэлэрин үтүө көҥүллэринэн барсан кыттыһалларын туһунан сонун-нуомас толору буолар. Өссө урукку өттүгэр хаһан да быраактыкаламматах  түбэлтэлэринэн, киин куораппытыттан бүтүн биригээдэнэн тэриллэн бараллара буолар. Маннык дьаһаныыны айхаллыахха эрэ наада. Антах сылайа-элэйэ сылдьар дьоҥҥо, куораттан сибиэһэй күүс, бэйэ дьоно кэлэрэ төһөлөөх үөрүүлээх буолуой?! Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ буоллаҕа!

-- От ыйын саҥатыгар Куорунай, Хаҥалас улуустарыгар элбэх ойуур уотун баһаардара турбуттарынан, киин куорат тэрилтэлэрин үлэ кэлэктииптэригэр, уопсастыбаннай тэрилтэлэригэр, уопсастыбаннай палаата, бэлитиичэскэй баартыйалар чилиэннэригэр, улуустардааҕы биир дойдулаахтар түмсүүлэригэр, актыбыыстарга, волонтердарга, бэйэлэрин  өрөбүл күннэригэр уот баһаарыгар тахсаннар, күүс-көмө буолалларыгар ыҥырыы оҥорбуппут, -- диэн кэпсиир албакаат идэлээх, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин уопсастыбаннай-экологическай сүбэтин чилиэнэ, Марха өрүһү көмүскээччилэр түмсүүлэрин салайааччыта Любомир Михайлов.

– Өрөбүл күннэрбитигэр сөп түбэһиннэрэн, Хаҥалас улууһун Тиит Арыы нэһилиэгэр  (3-с Малдьаҕар) тахсан көмө буолбуппут. Биһиги сылдьыбыт сирбитигэр өрөспүүбүлүкэтээҕи Ойуур хаһаайыстыбата, «Якутлесресурс» ГАУ, «Авиалесохрана» курдук ойууру харыстыыр уонна ойуур уотун кытта охсуһар хайысхалаах тэрилтэлэртэн элэҥ-сэлэҥ киһи баара. Баҕар, атын улахан уокка сылдьаллара эбитэ дуу… Сүрүн уоту умуруорааччыларынан олохтоох нэһилиэнньэтэн баҕа өттүнэн хантараак түһэрсэн тахсыбыттар буолалларын бэлиэтиир наадалаах. Ол эрэн, бэйэлэрин баҕаларынан хантараак түһэрсэн үлэлии сылдьар 20-лээх уонна онтон да аҕа саастаах уолаттар кыайан тулуйбаккалар дуу, сүрэҕэлдьээн дуу уурайан баран хаалар түбэлтэлэрэ баар эбит.

Уоту умуруорарга уруккуттан сылдьыһар дьон этэллэринэн, үлэлэрин төлөбүрэ олус тардыллан төлөнөр үһү. Сыл аҥаарыгар тиийэ күүтэллэр эбит. Төлөбүр 1 чааска – 219 солк. Сууккаҕа 10 чаастаах үлэ күнэ олохтонор. Оччотугар – 2 тыһ.190 солк. тахсар. Биллэрин курдук, бэдэрээлинэй харчы өрөспүүбүлүкэҕэ ананан кэлэр. Ол харчы анарааттан тардыллан кэлэрэ оччо эбитэ дуу, манна бэйэбитигэр оннук хойутатан төлүүллэрэ дуу? Хайдаҕын да иһин бөрүкүтэ суох дьыала эбит. Сайыны быһа кэриэтэ уоту умуруорууга үлэлээбит дьон дьиэ кэргэттэрэ эмиэ аһыыр айахтаах, күннэтэ туох эрэ кыһалҕалаах буоллахтара дии.

Хаҥалас улууһун уотун баһаардарыгар сылдьан көрдөххө, анал тиэхиньикэнэн сэбилэнии туруга мөлтөх, эргэрэн хаалбыт тиэхиньикэ туһанылла сылдьар. Саба быраҕан эттэххэ, экология, ойуур хаһаайыстыбата айылҕа харыстабылын министиэристэбэтигэр холбоноллоругар, каадыры сарбыйыы барбыта. Онон бүддьүөттэрэ лаппа кыччаабыт буолуохтаах. Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Авиалесохрана» уруккута мөлтөх бүддьүөттээх тэрилтэлэр ахсааннарыгар киирбэт этэ. Манна эмиэ сарбыйыы баран, анал бэлэмнээх каадыр өттүнэн улаханнык мөлтөөтө. Сахабыт Сирин ойуура күүскэ умайар буолбута ыраатта. Оннук түрбүөннээх, тыҥааһыннаах кэмҥэ ойууру, айылҕаны харыстыыр аналлаах тэрилтэлэргэ сарбыйыыны ыытыахтааҕар, хайдах гынан эбии хаҥатар туһунан толкуйданыахтааҕа эбитэ буолуо. Биһиэнэ биһиэнин курдук буолан иһээхтиир, били хара хамсык аан дойдуну субу саба сүүрээри аҕай турдаҕына, доруобуйа харыстабылыгар «өрөгөйдөөх оптимизацияны» ыыппыппыт кэриэтэ буоллаҕа.

Бу ый бастакы дэкээдэтигэр Хаҥалас улууһугар 40 ойуур уотун көрдүгэнэ баар диэн бэлиэтэммитэ. Кэлиҥҥи иһитиннэриинэн, ол онтон улахан аҥаара нэһилиэнньэлээх пууннарга куттала суох гына төгүрүтүллэн, уота намыратыллыбыт дэнэр.

Субу күннэргэ ИДьМ бэтэрээннэрин, Афганистааҥҥа сулууспалаабыт буойуннары, уоппускаҕа сылдьааччылары, эдэр ыччаттары түмэн, кэпсэтэлээн, бэйэлэрин баҕаларынан сөбүлэспит 40-тан тахса киһини Нам Модутугар уонна Салбаҥыгар уоту утарыы охсуһууга биир нэдиэлэ болдьоххо көмөҕө ыыттыбыт. Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын уонна Бырабыыталыстыбатын автобаазата доброволецтары туһаанаах пууннарыгар тиэрдэн биэрэргэ оптуобуһунан хааччыйда. Бэйэлэрин үтүө көҥүллэринэн көмөҕө барыахтарын баҕарааччылар испииһэктэрин салгыы оҥоробут.

Тыабыт, ойуурбут сылын ахсын харысхала суох уокка былдьана турарынан, олохпутун-дьаһахпытын тэриниигэ судаарыстыбанан урут бэлиэтэммит да, бэлиэтэммэтэх да дьаһаллары булгуччулаахтык олоххо киллэрэрбит наада буолла.

Өртөөһүн көдьүүһүн уонна булгуччулааҕын бэдэрээлинэй кииҥҥэ толору быһааран уонна дакаастаан туран, салгыы туруорсуохха. Сир-уот ыраастаммат, туһаныллыбат буолла да, лаҥханан, сэтиэнэҕинэн бүрүллэн, бөххө-сыыска кубулуйбут отунан-маһынан туолан, хантан эрэ, туохтан эрэ алҕаска биир кыым түһэрин көһүтэ сытар буолар.  Нэһилиэктэрбит ыксалара уонна тастара бөх-сыыс буолан сыталлара – харахпыт үөрэммит көстүүтэ. Дьаһалталар нэһилиэнньэ субуотунньуктарын тэрийдэхтэринэ, ама, бу кыайтарбат дьыала буолуох этэ дуо? Судаарыстыбаннай сулууспалар ирдэбиллэринэн, уоту бөһүөлэктэргэ чугаһаппат туһуттан минерализованнай балаһалар хастарыллан оҥоһуллуохтаахтар.  Сылын аайы, саас уонна күһүн, манна ыраастыыр үлэ ыытыллыахтаах. Ол үлэ нэһилиэнньэҕэ отчуоттаныахтаах. Биһиги, үгэспитинэн диэххэ, уот туран, бөһүөлэккэ чугаһыыр куттала үөскээтэҕинэ, туттубута-хаптыбыта буола сатыыбыт. Бу этиллэр үлэлэри «Бөлөрүүс» тыраахтар хайа баҕарар толорор кыахтаах. Нэһилиэктэр бары дьаһалталарыгар билигин бу тиэхиньикэ баар. Сыччах сүрэх эрэ наада.

2022 сыл тохсунньу 1 күнүттэн уот баһаарыттан куттал суох буолуутун эйгэтигэр муниципальнай улуустар дьаһалталарыгар эбии боломуочуйалар олохтонуохтара.  Урут муниципальнай былаастар бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар уот баһаарын утары уратылаах эрэсиими олохтообуттарын туһунан, ону бэйэлэрин исписэлиистэринэн бэрэбиэркэлэппит курдук түмүгү оҥороллоро. Ол аны тохтуоҕа. Судаарыстыбаннай былаас уорганнара бэйэлэрин бэрэстэбиитэллэрин ыытан бэрэбиэркэлэтэр буолуохтара.

«Якутлесресурс» ГАУ уонна «Авиалесохрана өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрилтэлэр анал тиэхиньикэлэринэн бөҕөргөтүллэллэрэ наада буолбут курдук көстөр. Каадыры бэлэмнээһиҥҥэ улахан болҕомтону ууруохха. Олохтоох ыччаттан уоту утары охсуһарга көтөр сөмөлүөттэр лүөччүктэрин, устурууктардары, парашютист-десантниктары үөрэттэрэн бэлэмниэххэ. Маннык каадырдар ойуурбут баарын уонна умайарын тухары наада буола туруохтара. Каадырга кэскили көрөн дьаһаныахха.

Нэһилиэнньэ быычыкаа кырасданьыыныттан улаханыгар тиийэ уопсай экологическай култууралаах буоларын ситиһиэххэ. Тутулуга суох уопсастыбаннай экологтары болҕомто тас өттүгэр тутар оннугар, кинилэр үлэлэрин сыаналыахха уонна дьиҥнээх дьыалаҕа туһаныахха. Кинилэр эрэ боппуруоһу хорсуннук туруорар уонна уопсай дьыала иһин биир оннук сорунуулаахтык киирсэр кыахтаахтар. Былаас бэйэтэ да, кини боломуочуйалаах устуруктууралара да бэдэрээлинэй киини утары тугу да этэр кыахтара суох. Кинилэр маныаха уопсастыбаны туһаныахтаахтар.

Тыа сиригэр ыаллар ийэлиин-аҕалыын тутуспутунан бииргэ тахсан уоту утары охсуһаллар. Олохтоох предпринимателлэр дьону бэйэлэрин бородуукталарынан хааччыйаллар. Дьон түмсүүтэ кутталы кыайыаҕа, булгуччу кыайыахтаах. Оннук буола туруоҕа.

Прокопий ИВАНОВ.