Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Силиэксийэлиир-племенной үлэни тэрийии бэйэтэ туспа ороскуоттары ирдиир уонна түмүгэ хас эмэ сылынан кэлэр буолан, бу салаанан дьарыгырар кэккэ уустуктурдаах. Ол иһин, судаарыстыба өйөбүлүн бэлиитикэтэ быста-быста салҕаммакка, сыана уларыйдаҕына, инфляция дириҥээтэҕинэ, иҥэн-сүтэн хаалбакка, өр сылларга мэктиэлэммит методиканан ааҕыллан-суоттанан оҥоһуллуохтаах. Оччотугар эрэ көдьүүстээх түмүктэри биэриэҕэ. Онон, мин, племенной үлэ экэниэмикэтин сүрүн өттүн ырытан көрдөрүөхпүн баҕарабын, баҕар, ким эмэ туһанаарай.

Силиэксийэлиир-племенной үлэни тэрийии бэйэтэ туспа ороскуоттары ирдиир уонна түмүгэ хас эмэ сылынан кэлэр буолан, бу салаанан дьарыгырар кэккэ уустуктурдаах. Ол иһин, судаарыстыба өйөбүлүн бэлиитикэтэ быста-быста салҕаммакка, сыана уларыйдаҕына, инфляция дириҥээтэҕинэ, иҥэн-сүтэн хаалбакка, өр сылларга мэктиэлэммит методиканан ааҕыллан-суоттанан оҥоһуллуохтаах. Оччотугар эрэ көдьүүстээх түмүктэри биэриэҕэ. Онон, мин, племенной үлэ экэниэмикэтин сүрүн өттүн ырытан көрдөрүөхпүн баҕарабын, баҕар, ким эмэ туһанаарай.

 Өнүйүү суох

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чэрчитинэн племенной үлэни тупсарыыга араас хайысхаларынан (федеральнай бүддьүөттэн уонна өрөспүүбүлүкэттэн) 2015 сылтан 3,3 млрд солк. харчы көрүлүннэ. Ол эрээри, племенной ынах сүөһү да, племенной хаһаайыстыба да ахсааннара элбээбэт, төттөрүтүн аччыыр. Статистика чахчытынан, 2022 сыл бүтэһигэр, саха ынаҕын аахпакка туран, племенной ынах ахсаана 1630 этэ, искусственнай сиэмэлээһининэн ынах 60,6 %-на, тиҥэһэ 24 %-на хабыллыбыт. Дьэ, уонна хайдах сайдыахпытый? Үрдүк бородууксуйаны биэрэр сүөһүгэ наадыйыы суох. Тоҕо?

 Кыаһылыыр кыһалҕалар 

Бастакытынан. Судаарыстыба киилэтигэр 60 солк. субсидия биэрэр үүтэ кубуотанан хааччахтаах, үүтү хаһаайыстыба ыанар ынаҕын ахсаанынан нуормалаан туталлар. Итини бүддьүөт харчыта аҕыйаҕынан быһаараллар, төһө эмит элбэх үп көрүлүннэ дииллэр эрээри. Ынаҕыҥ элбэх үүтү биэрэр буоллаҕына, сороҕун туппат курдуктар, оччотугар нуорманы таһынан элбэх үүттээх ынах наадата суох курдук буолар. Бу өссө сүрүн хааччах буолбатах.

Иккиһинэн. Племенной сүөһүнү бородууксуйа биэрэр сааһыгар диэри иитии ороскуота улахан, үгүс хаһаайыстыбалар ороскуотун уйбат, эбэтэр наадалааҕынан аахпат буоланнар, ньирэйи төрүөҕүттэн сөптөөх аһылыкка, усулуобуйаҕа туруорбакка буомурдан кэбиһэллэр. Хаһаайыстыба племенной ыччат сүөһүнү атыылаан ылар дохуота биллэр-көстөр барыһы биэрбэт. Министиэристибэ сүбэлиир сыаната табаарынай сүөһү (көннөрү хаһаайыстыба сүөһүтүн) этин сыанатыттан эрэ ордук, билигин баар бэрээдэгинэн, ол 98 %-нын атыылаһааччыга судаарыстыба субсидиялыыр. Бу сыана племенной атыыны төрүт көҕүлээбэт.

Оттон племенной ньирэйи атыылааһын хаһаайыстыбаҕа өссө ночооттоох. Манна методика хайдах буолуохтаах этэй? Эт ырыынак орто сыанатыттан, табаарынай ынах биэрэр үүтүттэн племенной ынах бородуксуйаны биэриитэ төһө %-нан үрдүгүн 20 %-нан улаатыннарбыт саҕа буолуохтаах этэ, биһиги түбэлтэбитигэр быһа холоон, икки төгүл ыарахан буолуохтаах, судаарыстыба субсидията ити сыаналар араастаһыыларын толуйуохтаах. Билиҥҥи түбэлтэҕэ племенной сүөһү тыыннаах ыйааһынан биир киилэтэ 500 солк. туруохтаах, племенной ньирэй сыаната эмиэ итинник быһыллан, табаарынай ньирэй сыанатыттан араастаһыытын толуйуохтаах. Маннык ааҕыы субсидия уопсай сууматын биллэрдик элбэтиэ суоҕа эрээри, үрдүк бородууксуйалаах сүөһүнү иитиини интэриэстиэҕэ. Оттон атыылаһааччыны үрдүк бородууксуйаны биэрэр кыахтаах сүөһүнү ыларга уонна аналынан туһанарга эппиэтинэстиэ этэ.

Үсүһүнэн. Племенной сүөһүнү иитии быраабылаларын кыайан тутуспат, атыннык эттэххэ, ороскуотун уйбакка, анал исписэлиистэри  туппат, племенной үлэ тиһигин быһан кэбиспит, племенной учуоту, искусственнай сиэмэлээһини ыыппат племенной хаһаайыстыба Арассыыйа испииһэгиттэн таһаарыллар. Ааспыт 2022 сылга «Танда», «Кириэстээх» кэпэрэтииптэр федеральнай племенной реестриттэн таҕыстылар.

Племенной хаһаайыстыба төрүөҕү биэрэр ийэ сүөһүтүгэр көрүллэр субсидия анала уонна сыала – племенной итиэннэ табаарынай хаһаайыстыбалар уратылаһар ороскуоттарын судаарыстыбанан толуйуу буолуохтаах. Ол эбэтэр, племенной үлэни уонна искусственнай сиэмэлээһини тэрийэн ыытар исписэлиистэр, ону тэҥэ ити үлэҕэ туттуллар тэриллэринэн, ороскуоттуур матырыйаалларынан хааччыллыы нуорматынан тахсыбыт ороскуоттары судаарыстыбаттан толуйуу (субсидия) буолар. Племенной үлэ бу ороскуоттарын  толуйууга Тыа хаһаайыстыбатын федеральнай министиэристибэтэ 94 % биэрэрин үрдүнэн, сүөһү ахсаанынан бэриллэр субсидия туох да быраабылата (методиката) суох, төһө харчы ордубутунан бэриллэн, племенной үлэ ороскуотун толуйбат үп көрүллэн кэллэ. Ол түмүгэр, хаһаайыстыбалар племенной ыстаатыһы ыларга көҕүлээһиннэрэ суох буолла, ынах сүөһүгэ племенной төрүөтэ сүтэр куттала үөскээн эрэр. Племенной ынах ахсыгар кырата 15 000 солк. көрөр буоллахха, племенной исписэлиистэр идэлэринэн үлэлиэхтэрэ, искусственнай сиэмэлээһин үлэтэ ирдэбил быһыытынан тэриллиэҕэ. Биир ийэ сүөһүгэ 2021 с. – 10414, 2022 с. – 7628 солк. көрүллэн кэллэ. Бу племеннэй үлэ ороскуоттарыгар тиийбэт.

Төрдүһүнэн. Племенной хаһаайыстыбалар ахсааннарын уонна племенной сүөһү ахсаанын элбэтиэххэ наада. Ол инниттэн, племенной сүөһүнү племенной хаһаайыстыбаларга эрэ атыылыахха. Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын тус сыаллаах пуондатын («Туймаада») өйөбүлүнэн, элбэх сүөһүнү батарыахха. Племенной буоларга үлэлиир хандьыдаат хаһаайыстыбалар ыанар ынахтарыгар көрүллэр субсидияны (а.э. «төбө» субсидиятын) өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүөххэ. Урут көрүллэр этэ.

Бэсиһинэн. Племенной сүөһүнү бары, араас киэптээх, хаһаайыстыбалар иитэр, атыылыыр, учуоттуур мэхэньиисимнэрин олоххо киллэрии үрдүк бородууксуйаны биэрэр сүөһү ахсаана элбиирин түргэтэтиэ этэ. Бэйэбитигэр племенной үлэни хаһаайыстыбанан хаччахтаабакка, племенной сүөһүнэн ыытыахха, онтон ахсаан өттүнэн ситтэҕинэ, племенной хаһаайыстыбаҕа таһааран реестиргэ киллэриэххэ. Оччоҕуна эрэ, племенной сүөһүбүт ахсаана элбииһи, билигин племенной хаһаайыстыбалар атыылаабыт племенной сүөһүлэрэ сүтэн-симэлийэн иһэллэр.

Толуйар өйөбүл наада

Алтыһынан. Өрөспүүбүлүкэ таһыттан киллэриллибит боруода сүөһүлэр биһиги усулуобуйабытыгар бэйэлэрин генетическай кыахтарын кыайан арыйбаттарын быһыытынан, племенной хаһаайыстыба маннык боруода сүөһүлэринэн тэриллэр кыаҕа суох. 2013 сылтан 28 хаһаайыстыба 3499 араас боруода сүөһүнү, 382,1 мөл солк. судаарыстыба өйөбүлүн туһанан (биир ынахха 109,2 тыһ. солк, ороскуот 72 %-на) өрөспүүбүлүкэ таһыттан  киллэрдэ. 2022 с.  тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, итинтэн 2157 эрэ ынах баар. Дьэ, төһө ууһаабыттарый? Бу сүөһүлэр биһиги племенной хаһаайыстыбаларбыт ынахтарынааҕар сылга биир тыһыынча киилэнэн элбэҕи ыатыахтарын сөп. Ол эрээри, атыылаһыллыбыт, тиэллэн кэлбит ороскуоттарын, ону таһынан адаптацияланар сүтүктэрин (ыалдьан өлүү, кытарааһын) өссө үөрэтэн көрөр эрэйиллэр. Кэлии боруодаҕа умсугуйбакка, олохтоох племенной хаһаайыстыбаларбытын харыстыыр, салгыы сайыннарар инниттэн, олохсутуллубут боруода сүөһү бородууксуйаны биэриитин итэҕэс өттүн толуйар сыалтан эбии субсидия көрөр наада, быйыл сатаатар саҕалааһыныгар 2,5 усулуобунай төбөҕө племенной сүөһү коэффициенин улаатыннарыахха. Элбэх ороскуотунан култуурунай боруодалары аҕалбыт хаһаайыстыбаларга эппиэтинэс оҥоһуллуохтаах. 

Төрүт олохтоох генопуонда боруодаларыгар итинник толуйар өйөбүл кэлэр өттүгэр наадатын туһунан 2022 с. ахсынньыга Бүтүн Арассыыйатааҕы Племенной дьыала научнай-чинчийэр институтугар ыытыллыбыт мунньахха төрүт олохтоох боруода сүөһүнү иитээччилэр ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ, бэрэпиэссэр Харон Амерханов этэн турар.

Түмүккэ

 Ханнык баҕарар судаарыстыбаннай өйөбүл көрүллүбүт сыалын ситиһэригэр  өйөбүлү ылааччыны көҕүлүүр аналлаах, көмө кээмэйин ааҕар бэрээдэк (методика) чопчу тирэҕирэр быраабылалаах буолар. Экэниэмикэҕэ сир-халлаан икки ардыгар ыйана сылдьар, ким эрэ баҕатынан уларыйа сылдьар сыыппара суох буолуохтаах. ТХМ, ТХНЧИ, «Сахагроплем» исписэлиистэрэ олохсутуллубут симменталь уонна холмоҕуор боруода сүөһүлэри сахалыы тииптээх генопуонда боруодатын быһыытынан бигэргэттэрэргэ үлэлии сылдьаллр.

Биир идэлээхтэрим, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин салалтата, племенной үлэ экэниэмикэтин арыйан көрөр кэмҥит уолдьаспыт. Болҕомтолоох буолуҥ.

 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23