Тыа хаһаайыстыбата

Ол даҕаны иһин буолуо, олохпутун барытын өрөспүүбүлүкэҕэ буолар тосту уларыйыылардаах сылларга саҥа судаарыстыбаннаһы, аныгылыы экономиканы тутууга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыыппыт реформаторскай үлэтигэр кыттыспыт, көмө буолбут бэтэрээннэр аныгы эдэр салайааччылар ситиһиилэриттэн долгуйа үөрэбит, итэҕэстэрин, туруоруммут соруктарын сиппэтэх-хоппотох түгэннэрин иһиттэхпитинэ сонньуйабыт. Онон төһө даҕаны үлэттэн тэйиччи буолларбыт, билиҥҥи көлүөнэни кытары тэҥҥэ кэриэтэ олох уларыйыытын кыттааччыларын курдук сананабыт. Ис кыаҕыҥ төһө да мөлтөөтөр, дойдугар, дьоҥҥор тугунан эмит туһалаатарбын диэн санаа батарбат. Ыччат дьоҥҥо, салайааччыларга үлэни-хамнаһы тупсаралларын туһугар урукку олох, үлэ тэрээһинин үтүө өрүттэриттэн, баар ис кыаҕы ыйан-кэрдэн биэрэр, тириэрдэр баҕа санаа үөскээн кэлэр.

Дьэ итиннэ сытар эбит уһуйааччы (настаабынньык) наадата. Итинник дьаһаныы көлүөнэлэр ситиһиилэрин хааччыйыа этэ. Эдэргиттэн үлэҕэ эрчилиннэххинэ, туох баар күүскүн быһаччы дьыаланы сайыннарыыга уурдаххына, олоҕу-дьаһаҕы билэриҥ, үлэни-хамнаһы анаарарыҥ кэҥиир.

Мин 19 сааспыттан үлэлээбитим. Онтон ыла араас эппиэттээх үлэлэргэ буспутум-хаппытым. Дьэ ол тухары салайар үлэҕэ олус даҕаны дьоҕурдаах, үрдүк талааннаах, үтүө санаалаах дьону кытары үлэлээн ааспыт эбиппин. Мин кинилэр үлэлэрин холобуругар, тылларын истэн, сүбэлэрин ылынан, салайааччы быһыытынан атахпар турдаҕым, дьоҕурбун сайыннардаҕым. Эдэр сааспар миигин таба көрөн, олох суолугар туруорбут, үлэҕэ уһуйбут А.И. Афанасьевка, Д.С.Шепелевка, холобур оҥостубут салайааччыларбар В.Г. Павловка, Н.В. Шадриновка, С.М. Журавлевка о.д.а дириҥник махтана саныыбын, күндүтүк ахтабын.

Дьалхааннаах 90-с сылларга саҥа Саха Сирин тутууну иилээбит-саҕалаабыт саха норуотун чулуу уола М.Е.Николаев хамаандатыгар үлэлээбит дьон өрөспүүбүлүкэ саҥа суолунан сайдыытыгар туох баар күүспүтүн биэрбиппит. Михаил Ефимович Николаев бэйэтин көмөлөһөөччүлэрин иннигэр туруорар “норуот кэскилин туһугар айымньылаахтык, бэйэни харыстаммакка үлэлиэххэ” диэн ыйыытын толорорго бэриниилээхтик үлэлээбиппит диэн Михаил Ефимович сырдык кэриэһигэр сүгүрүйэн туран, этэр кыахтаахпыт. Ол үтүө түмүгэ бүгүҥҥү олохпутуттан көстөр.

Саха Сирин билиҥҥи ыччатын билиитэ-көрүүтэ киэҥ, үлэ бары көрүҥэр дьоҕурдаах. Онон биһиги, бэтэрээннэр, эдэр көлүөнэ салайааччыларга эрэлбит улахан, төрөөбүт дойдубут инники кэскилигэр санаабыт бөҕөх. Ону мин бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ А.А.Александров тус бэйэтин ыҥырыытынан үлэлиир хоһугар атах тэпсэн олорон, истиҥ кэпсэтиибититтэн итэҕэйдим.

Миниистир дуоһунаһыгар киирэригэр Артем Александровичка Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана А.С. Николаев тыа сирин сайдыытыгар аналлаах дьаһалларын санаппыт. Ордук “Тыа хаһаайыстыбатын стратегическай хайысхаларынан сайыннарыы” туһунан 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр тахсыбыт ыйаах туолуута эн үлэҥ сүрүн туһаайыыта буолуохтаах диэн сорук туруорбут. Саҥа миниистир ол дьаһаллары үчүгэйдик ырытан, тыа сирин сайыннарыы сүрүн соруктарын быһаарынан үлэтин саҕалаабыт.

 «Бу сотору кэминэн олохтоох табаары уонна өҥөнү оҥорууну сайыннарыыга Ил Дархан саҥа ыйааҕа күүтүллэр. Ити эппит хайысхаларым тыа сирин олохтоохторун дохуоттара үрдээһинин, нэһилиэнньэ ортотугар дьадайыыны суох оҥорууну хааччыйыаҕа», - диэн кэпсэтиибитин салҕаата. Онтон Артем Александрович чопчу холобурдары аҕалла: тыа сирин улуустарыгар 350-тэн тахса тыһыынча киһи олороруттан 62 тыһ. эрэ киһи тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарын, ити 62 тыһ. киһиттэн табаарынай бородууксуйаны оҥоруунан 7 тыһ. киһи эрэ үлэлиирин, итинтэн 3300 эрэ киһи фермер, бааһынай хаһаайыстыбалаах. Ол эбэтэр тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы туругун  мөлтөх диэххэ сөп. Ол иһин сүөһүбүт ахсаана эбиллибэт, төттөрүтүн аҕыйыы турар. Холобура, ынах сүөһү ахсаана 2020 сыллаахха 180190 эбит буоллаҕына, 2022 сыл түмүгүнэн 170400 диэри түспүт. Ыанар ынах ахсаана 2020 сылга 72102 эбит буоллаҕына, ааспыт сылга 71627 буолла. Ол тумугэр нэһилиэнньэни олохтоох тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатынан хааччыйыы улааппат. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин этинэн 27%, үүтүнэн 55%, сымыытынан 65%, хортуоппуйунан 60%, оҕуруот аһынан 36% хааччыйан олоробут.

- Туттарыллар үүт лиитирэтин сыаната, ынах сүөһү төбөтүгэр төлөбүр, биллэн турар, тыа дьонун сүөһү иитиитигэр тардыстыытын күүһүрдэр. Манна миэстэтиттэн киирэр араас этиилэри экономика министиэристибэтин кытары үөрэтиэхпит. Итиннэ бүтэһиктээх быһаарыыны өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салайар уорганнара ылаллар.

Нэһилиэнньэттэн киирэр уонна туруорсуллар этиилэри болҕомтоҕо ылан, сөптөөх хайысхалары тобулар сорук туруорунабыт. Көрдөрөр-иһитиннэрэр, сырдатар эйгэни кытта ыкса үлэлиир, үлэ дьонун, саҥа кирбиилэри бириэмэтигэр нэһилиэнньэҕэ сырдатыыны салгыы тупсарар, кэҥэтэр былааннаахпыт. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыгырар тэрилтэлэргэ, бааһынай хаһаайыстыбаларга көмө бэрээдэгинэн, грант чэрчитинэн тиэрдиллэр үбү-харчыны сөптөөх сыалга туһаныы хонтуруолун күүһүрдүөхпүт. Тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕин бүтэрбит эдэр исписэлиистэр төрөөбүт дойдуларыгар төннөн, олохсуйан, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын салайсан, үлэлиир-хамсыыр усулуобуйаларын тэрийэр улахан баҕалаахпыт. Бу уонна атын да үгүс кыһалҕалаах, тыа сирин кэлимсэ сайдыытын боппуруостарын, нэһилиэктэр уонна улуустар баһылыктарын кытта ыкса үлэлээн эрэ ситиһэр кыахтаахпыт, - диэн сэһэргиир миниистир.

Дьэ ити курдук, тыа сирин сайдыытын быһаарар сүрүн көрдөрүүлэри тупсарар соруктар, былааннар тустарынан үлэтин саҥардыы саҕалаабыт миниистир А. Александров кэпсээтэ. Кини тыа сиригэр үөскээбит, нэһилиэк, улуус баһылыгыттан тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччытыгар тиийэ үлэлээбит буолан, тыа сирин кыһалҕаларын, сайыннарыы суолларын үчүгэйдик билэр эбит.

Ити кэпсэтииттэн сиэттэрэн, сүбэлээһин курдук мин маннык этиилэрдээхпин.

Саҥа үйэҕэ үлэни-хамнаһы, олоҕу-дьаһаҕы саҥалыы тэринэргэ киирбиппит 30 сыл буолла эрээри, бас билии туһунан өйдөбүл, бас билиилээх буолууга дьулуһуу тыа сиригэр өссө даҕаны мөлтөх. Бас билэр сирдээх-уоттаах, сүөһүлээх-сылгылаах, табалаах, хотонноох араас оҥорон таһаарар салаалары тэрийэргэ дьон дьулуһарыгар интэриэһи үөскэтэр наада. Тыа сиригэр акция, пай, облигация, дивидент өйдөбүлүн иҥэриэххэ, тэрийиэххэ наада. Ырыынак диэн ити өйдөбүллэрэ суох үөскээбэт. Мэлдьэх буолбатах, үгүс сирдэргэ хаһаайыннааһын көрүҥнэрэ аатыгар эрэ бааллар. Итилэр миэстэтигэр дьон интэриэһин үөскэтэр курдук дьиҥнээхтик үлэлииллэрэ наада. Кооперация, СХПК, фирма хас биирдии чилиэннэригэр акция, ирээт баар буолуохтаах, киирэр барыыстан дивидент үллэһиллиэхтээх. Ол барыта мунньаҕынан, сөбүлэһиинэн быһаарыллыахтаах. Оччоҕуна эрэ киһи бас билии хаһаайына буоларын өйдүөҕэ. Баайыгар, ирээтигэр докумуоннаах буолуохтаах. Онтун син биир харчы курдук харыстаан, элбэтэргэ кыһаллыахтаах. Оннук буолуохтаах аныгы үйэтээҕи тыа сирин олохтооҕо. Манна улуустар, нэһилиэктэр салалталара, экономистар, улуус бэчээтэ кыһаллан анал өйдөтөр үлэни ыытыахтаахтар.Билигин тыа сиригэр аныгы бөдөҥ хаһаайыстыбалары тэрийэргэ тоҕоостоох кэм. Агрофирмалары, агрохолдиннары Арассыыйа киин эрэгийиэннэригэр тэрийтэлээн, кыахтаах промышленнай тэрилтэлэри инвестор быһыытынан туһанар буоллулар. Холобура, биһиэхэ бөдөҥ сир баайын хостуур бырамыысыланнай тэрилтэлэр социальнай эппиэтинэстэрин олохтоох сокуонунан үрдэтэн, тыа сирин сайыннарыыга үбүнэн-харчынан (инвестиция) көмөлөһөллөрүн ситиһиэххэ.

Итинник дьаһаллар олоххо киирэллэрэ буоллар, тыа дьонун өйө-санаата (менталитета) уларыйыа, тыа сиригэр олохсуйарга интэриэс үөскүө.

Бас билии уонна сиргэ сыһыан министиэристибэтинэн тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирдэргэ мониторинг (бэрэбиэркэлээһин) оҥорор кэм кэллэ. Туһаныллыбакка сытар сир, сокуоннайа суох туһаныллар сир кээмэйэ элбэх. Онон дьарыктаах буоларга баҕалаах дьоҥҥо сир тиксибэт. Хас нэһилиэк аайы сир учуотун, хайдах туһанылларын ырытан көрүөххэ. Сири, сүрүн баайбытын, хайдах туһанарбытын чуолкайдык билиэххэ, сокуону тутуһуохха: сири атын сыалга туһанар буолуохха, 3 сыл туһаныллыбатах буоллаҕына сир олохтоох дьаһалтаҕа төннөрүллүөхтээх. Ол суотугар анал фонда тэриллиэхтээх уонна үлэлииргэ, нэһилиэккэ олохсуйарга баҕалаах дьоҥҥо түҥэтиллиэхтээх.

Тыа сирин сайыннарыы сүрүн боппуруоһунан үбүлээһин буолар. Ити өрдөөҕүттэн турар проблема даҕаны баччааҥҥа диэри оннуттан сыҕарыйбат. Быйылгы үбүлээһин Ил Дархан А.С. Николаев этиитинэн 500 мөл. солк. эбиллибитин үрдүнэн 15.8 млрд солкуобай көрүлүннэ, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн уопсай ороскуотун 4,27 % эрэ.

Бэрэсидьиэн В.В. Путин интервьютыттан истэн, Аан дойду балаһыанньата сытыырхайбытынан уонна Арҕаа Европа дойдулара Арассыыйаны утары тииһигирбиттэриттэн сибээстээн, дойду экономическай сайдыытыгар уустугуруу тахсарын билэн олоробут. Онон чугастааҕы сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга бүддьүөт ороскуотун эмискэ улаатыннарыы кыаллыбата буолуо. Ити уустук боппуруос норуот хаһаайыстыбатын салааларын үбүлээһин стратегическай былааннарын хаттаан көрүүнү, уларытыыны ирдиир. Ол эрээри, нэһилиэнньэ араас араҥатын тэҥҥэ сайыннарар туһуттан бүддьүөтү оҥоруу уонна тыырыы бэлиитикэтин сыыйа уларытыы, тыа сирин сайдыытын өрө тардар наада буолла. Оччоҕуна тыа сиригэр нэһилиэнньэ үлэлээх уонна дохуоттаах буолуута, тыа нэһилиэктэригэр олохсуйуута тупсуо этэ.

Хоту сытар территориялары үбүлээһиҥҥэ Сэбиэскэй Сойуус саҕана улахан дотация көрүллэрэ. 1 солкуобай оҥоһуллубут бородууксуйаҕа 4,5 солк. өйөбүл ылар этибит. Тиэхиньикэни, оборудованиены, комбикормы Саха Сиригэр аҕалыы босхо буолара. Оттон 2023 с. тыа сирин кэлим сайыннарыы программатынан Федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин кээмэйэ баара эрэ 657,5 мөл. буолла.

РФ Аартыкаҕа министиэристибэтинэн туруорсан бырабыыталыстыба хамыыһыйатын Москубаттан тэриттэрэн, миэстэтигэр Саха Сирин тыйыс усулуобуйатыгар тыа сирин сайыннарыыга төһө эбии үп ирдэнэрин быһааттарыахха, онон федеральнай бүддьүөт тыа сирин кэлим программатын федеральнай бүддьүөттэн кэлэр өлүүтүн улаатыннарар наада.

Аартыканы сайыннарыы кэлим программата оҥоһулларынан сибээстээн, хоту улуустарга таба иитиитин салгыы сайыннарыыга, түүлэээх бултааһынын, кыылы иитэр фермалары (хара саһыл, киис), балыктааһыны күүскэ сайыннарыы өрөспүүбүлүкэтээҕи программатын оҥорон олоххо киллэриигэ турунуохха. Таба этин, балыгы, түүлээҕи миэстэтигэр астаан-таҥастаан, хамаҕатык атыыланар бородууксуйаны оҥорон таһаарар кыаллыан сөп. Итиннэ 1987 с. тэриллибит “Север” агрокэмбинээт үлэтин холобура көрдөрөрүнэн, билиҥҥи усулуобуйага Аартыка улуустарын барытын хабан бөдөҥ агрохолдины тэрийэн үлэлэтэр ордук көдьүүстээх буолуо этэ.

Эдэрдэр билиилэрин, эрчимнэрин, кырдьаҕастар сүбэлэрин холбоотоххо, тыа сирин сайдыытыгар биһиги Ил Дархаммыт А.С. Николаев “Саха сирэ – иннибит диэки!” диэн ыҥырыыта ситиһиилээхтик туолуоҕа.

Климент ИВАНОВ,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо.

Хаартыска интернет ситимиттэн ылылынна.