Тыа хаһаайыстыбата

Ахсааннара эбиллэр 

СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чахчытынан, күн бүгүҥҥү туругунан, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох, бары хаһаайыстыбаларга 203 275 ынах сүөһү, ол иһигэр 78 765 ыанар ынах кыстатыллан турар. Былырыыҥҥы сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, хороҕор муостаах уопсай ахсаана 3,8 %-ынан, оттон ыанар ынах ахсаана 3 %-ынан эбиллибит. Маны сэргэ 215 098 сылгы, ол иһигэр 117 901 биэ баар. Былырыыҥҥы сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, Дьөһөгөй оҕотун уопсай ахсаана 4,6 %-ынан, оттон биэ 1,9 %-нынан эбиллибит. Онон төрүт дьарыкпыт икки сүрүн салаатыгар көрдөрүү куһаҕана суох.

Санатан эттэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбит уон биир субъектаах Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны оҥорууга  бастакы миэстэҕэ, ынах сүөһү ахсаанынан үһүс миэстэҕэ, оттон сылгы ахсаанынан бүтүн Арассыыйаҕа Татарстаан кэнниттэн иккис миэстэҕэ сылдьар. Тымныы уһун кыһыннаах, кылгас сайыннаах дойдуга бу үчүгэй көрдөрүү! 

Ааспыт сайын уот кураан сатыылаан, онно эпсэн, ойуур баһаардара туруталааннар, оттуурга бэрт уустук балаһыанньа үөскээбитэ. Курааннаабыт улуустар мобильнай биригээдэлэри тэрийэн, үрэхтэр бастарынан, ыраах учаастактарынан көһөн, өрүс арыыларыгар киирэн, сорохтор кый ыраах Амур сиригэр тиийэн оттуурга күһэллибиттэрэ. Ол түмүгэр былааннаах от 86 %-на хааччыллыбыта, сиилэһи уонна сенаһы бэлэмнээһин сорудаҕа 70-80 % толоруллубута. Инньэ гынан, улуустар кыстыкка барыта холбоон 394 тыһыынча туонна оттоох, 23,5 тыһыынча туонна сиилэстээх, 11,4 тыһыынча туонна сенажтаах киирбиттэрэ.

Сакаастаммыт от 46 бырыһыана кэллэ

Тиийбэт оту өрөспүүбүлүкэ таһыттан атыылаһарга быһаарыллан, ыаллыы эрэгийиэннэри кытары дуогабардар түһэрсиллибиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чахчытынан, 30 933 туонна от тиэйиллиэхтээҕиттэн, күн бүгүҥҥү туругунан 14 087 туонна от (46 %-на) олохтоох сирин булбут, итинтэн улуустар истэринэн 724 туонна, атын улуустартан 1 387 туонна от тиэрдиллбит, атын эрэгийиэннэртэн 10 215 туонна, мобильнай биригээдэлэринэн бэлэмнэммит 1 761 туонна от аҕалыллыбыт. 

Биирдиилээн улуустарынан ылан көрдөххө, Томпо улууһугар 1 614 туонна (дуогабардаах от 68 %-на), Уус Алдаҥҥа 4 147 туонна (69 %, ол иһигэр, 3 547 туонна атын эрэгийиэнтэн), Чурапчыга 6 432 туонна (50 %, ол иһигэр, 5 407 туонна атын эрэгийиэнтэн, 805 туонна мобильнай биригээдэлэр оттообут отторо), Горнайга 528 туонна (99 %), Намҥа 620 туонна (59 %) атын эрэгийиэннэртэн аҕалылынна. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар 1 436 туонна (26 %, ол иһигэр, 945 туонна мобильнай биригээдэлэр отторо), Мииринэйгэ 340 туонна (33 %, атын улуустартан) тиэрдиллибит. Бу харчы кэмигэр көрүллэн, оту тиэйии күһүн эрдэттэн саҕаламмытын түмүгэ буолар.

Үп-харчы баар

– Ил Дархан сорудаҕынан уонна бырабыыталыстыба өйөбүлүнэн, оту тиэйиигэ-таһыыга сөп буолар үптээхпит, – диир СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров. – Иһэр 2022 сылга бу сыалга харчы көрүллэн турар. Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин улахан өйөбүлүн бэлиэтиэхпин баҕарабын, бу биэдэмистибэни кытары ыкса үлэлээһин түмүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сүөһү аһылыгын хааччыйыыга 129 мөлүйүөн солкуобайы көрөр туһунан РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин дьаһала тахсарын ситистибит. Итиэннэ саамай сүрүнэ -- ойуур баһаарыттан эмсэҕэлээбиттэргэ 126 мөлүйүөнү ыллыбыт.

  Хаачыстыба хонтуруолланар

Ыраахтан аҕалыллар от хаачыстыбата хайдаҕа туспа интэриэһи үөскэтэр. Чурапчы улууһа 12 тыһыынча туонна оту (6,5 тыһыынча туоннаны өрөспүүбүлүкэ таһыттан, 5,5 тыһыынча туоннаны атын улуустартан) атыыласпыта.

Икки нэһилиэккэ мөлтөх от кэлбитигэр, олохтоохтор тута айдаараннар, өссө видеороликка устан, Интэриниэккэ таһаарбыт этилэр. Улуус дьаһалтата оту атыылаабыт тэрилтэ хоромньуну төлүүрүгэр модьуйбута, итиэннэ суһал ыстаабы тэрийэн, эриэйдэ оҥорбута.     

Бу курдук, хас улуус ахсын анал ыстааптар тэриллэн, кэлии от хаачыстыбата хонтуруолга ылыллан турар. Билиҥҥитэ куһаҕан от кэлбитин туһунан айдаан-куйдаан суох. 

Горнай улууһун Бэс Күөлэ кыстыыр отун 36 %-нын эрэ  хааччыммыта, онон 1044 туонна оту Бүлүүттэн, Үөһээ Бүлүүттэн, Сунтаартан, Хаҥаластан уонна Забайкальеттан атыыласпыта. Ааспыт саас бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммит Наталья Максимова сакаастаабыт 40 туонна ото барыта кэлбит.

– Забайкальеттан ылбыт 20 туонна оппутун сиэтэн турабыт, -- диир кини. – Үөһээ Бүлүүттэн кэлбит 20 туонна оппутун саас төрүөх саҕана ынахтарга уонна биэлэргэ биэриэхпит диэн хаһаанан турар этибит. Ол эрээри хаһыы суоҕунан сылгыларбыт аһылыкка киирдилэр, инньэ гынан оппут суоттаммыппытынааҕар эрдэ бүтүүһү... Эбии аһылыкка диэн, уон куул комбикорманы, сүүрбэ куул эбиэһи ыламмыт сиэтэбит. Хотоммутун «Көтөрү иитэр фабрика» АУо үлэһиттэрэ тутан биэрбиттэрэ, хата, сылаас, оттон дьиэбит үчүгэй.   

Горнайга хаһыы мөлтөх

Кыһын моонньо уһун, онон улаханнык саҥарыллыбат да буоллар,  кыстык кэминэн, ол эбэтэр хонтуора сууххай тылынан эттэххэ, ыстааттаах араспысаанньа быһыытынан баран иһэр. Билиҥҥи туругунан эбии аһатыыга 2 949 сылгы, сүрүннээн убаһалар, киллэриллибиттэр.

Холобур, Горнайга 1248, Кэбээйигэ 1168, Муомаҕа 308, Намҥа 85, Тааттаҕа 155, Хаҥаласка 120, Чурапчыга 173, Дьокуускай таһынааҕы нэһилиэктэргэ 35 сылгы эбии аһаан турар. Көстөрүн курдук, чуолаан Горнай улууһугар элбэх сылгы (улуус сылгытын 21,7 %-на) эбии аһаан эрэр эбит. Бу тоҕотун Бэрдьигэстээх бөһүөлэгин олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ Николай Варламов маннык быһаарар: 

– Халлааммыт ааспыт нэдиэлэҕэ -45 кыраадыска тиийэ тымныйан баран, билигин кэм намыраата. Сайыҥҥы ойуур баһаардарын тэбиитигэр сылгы  хаһыыта бэрт мөлтөх. Уот обургу сир кырсын миэтэрэ аҥаарыгар, бэл, 1,5 миэтэрэҕэ тиийэ дириҥник сиэн кэбиһэн, хантан кэнчээри кэлиэй? Кэлэ-бара сылдьан көрдөххө, онон-манан буруолуу сытар сир элбэх, көрдүгэннээн сиэн эрдэҕэ... Инньэ гынан сылгыһыттар сылгыларын урукку өттүгэр туһаныллыбатах сирдэринэн көһөрбүттэрэ даҕаны, үксэ кур лаҥха буолан хомотто. Улахан сылгылар син тулуктаһа сатыахтара, оттон ыччат сылгылар оҕустараллара буолуо. Ол иһин бэлиэргиттэн элбэх сылгы аһылыкка киирдэ.

Өргөннөөххө саҥа хотон

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгин Өргөннөөх диэн учаастагар «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин салаата тэриллибитин, онно тэрилтэ атын салааларыттан, ол иһигэр Өймөкөөнтөн уонна Амма Абаҕатыттан, сүөһү аҕалыллыбытын, үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ тутуллубутун, билигин хотон  тутулла сылдьарын туһунан биһиги ааспыт ыйга суруйан турабыт.

Этиллибит толорулларынан күүстээх. Кутуллубут буор үрдүнэн бетон олохтоох, ол үрдүнэн маһынан муосталаммыт, эркинэ уонна үрдэ сэндвич-панелынан ууруллубут, ирдэбилгэ эппиэтиир саҥа комплекс тутуута бүттэ, силигэ ситтэ. Ааспыт нэдиэлэҕэ малааһына буолла. Күн бүгүн 54 сүөһүлээх хаһаайыстыба кэлэр сылларга сүөһүтүн ахсаанын сүүскэ тиэрдэр соруктаах, ол иһин саҥа комплекс 100 сүөһүгэ анаммыт.

Даҕатан эттэххэ, быйылгы кыстыкка киирэн баран, Мэҥэ Хаҥалас улууһун (баһылык Николай Старостин) Тарат уонна Балыктаах нэһилиэктэригэр эмиэ аныгы матырыйалынан тутуллубут, толору хааччыллыылаах сүөһү иитэр комплекстар үлэҕэ киллэрилиннилэр. Ити курдук хас улуус ахсын кэриэтэ үүммүт кыстыкка саҥа хотоннор малааһыннара буолла. 

Раиса СИБИРЯКОВА