Экономика

Курааннаабыт улуустар маладьыастар

Уус Маайа, Нам, Хаҥалас улуустара уонна Дьокуускай куорат таһынааҕы хаһаайыстыбалар кыстыыр отторун хааччыммыттар, үгүстэр былааннарын 95-98 % толорбуттар.

Былырыыҥҥы сылга тэҥнээтэххэ, элбэх сүөһүлээх-сылгылаах улуустар көрдөрүүлэрэ быдан ордук. Холобур, Чурапчы улууһа былырыын 24 215 туоннаны оттообут буоллаҕына, быйыл эмиэ төһө да курааннаатар, 30 529 туоннаны чөкөппүт. Ол курдук, ааспыт сыллаах көрдөрүүлэрин куоһарбыттар:

Бу – курааннаабыт улуустарга, бастатан туран, ардахтатыы үлэтэ кэмигэр ыытыллыбытын, итиэннэ, иккиһинэн, кыстыыр оту бэйэ сириттэн-уотуттан хааччынар сорук эрдэттэн күүскэ туруоруллан, оттооһун далааһыннаахтык тэриллибитин түмүгэ буолар.

Бүлүү, Горнай, Кэбээйи, Өлүөхүмэ уонна Дьааҥы улуустарыгар ардах быыстала суох түһэн, итиэннэ халааннаан, ходуһа үгүс өттө ууга былдьаммыта. Инньэ гынан бу улуустар бэрт уустук балаһыанньаҕа үлэлээн-хамсаан, күн бүгүҥҥү туругунан Бүлүү улууһа 19 965 (былаана 27 689), Горнай 9 315 (былаана 12 155), Кэбээйи 6 844 (былаана 14 000), Өлүөхүмэ 13 356 (былаана 16 800), Дьааҥы 4 645 (былаана 8 200) туонна оттоохтор.  

Ханна сир көстөрүнэн

Ыраах учаастактарга оттуурга анаан 228 (Чурапчыга -- 64, Тааттаҕа -- 32, Аммаҕа -- 26, Горнайга -- 22, Уус Алдаҥҥа -- 21, Мэҥэ Хаҥаласка -- 18, Бүлүүгэ уонна Ньурбаҕа --13-түү, Хаҥаласка, Өлүөхүмэҕэ, Өймөкөөҥҥө -- 6-лыы, Томпоҕо – 5,  о.д.а.) мобильнай биригээдэ тэриллэн үлэлээтэ.

Кинилэр ханна сир көстөрүнэн, үрэхтэр бастарыгар баран, өрүс арыыларыгар киирэн, сорохтор Уус Маайа Нуотаратыгар тиийэн, барыта холбоон 43 979 туоннаны чөкөттүлэр (былааннара 53 339). Ити иһигэр чурапчылар 9 763, таатталар 5 476, аммалар 5 222, бүлүүлэр 3 070, мэҥэ хаҥаластар 2 928, ньурбалар 2 140, горнайдар 1 885, уус алданнар 1 716, хаҥаластар 1 290 туоннаны оттоотулар. 57 биригээдэ алтынньыга диэри хотуурдарын ыһыктыбатылар.

Мобильнай биригээдэлэри тэрийии ороскуотун сороҕун толуйарга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 83 мөл.солк. көрүллүбүтэ. Ити иһиттэн Дьааҥы улууһугар миэстэҕэ оттооһуну тэрийэр сыалтан (биир туонна оттоммут окко кэтэх ыалга 5000 солк., тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа, кэпэрэтиипкэ 7500 солк. көрүллэн), 33 мөл. солк. тыырыллыбыта.

Үүнүүнү бааһынаттан  эмиэ ыллылар

Элбэх сүөһүлээх, үүккэ идэтийэр бөдөҥ хаһаайыстыбалар үүнүүнү бааһынаттан  эмиэ ыларга дьулуһаллар. Судан отун, горох, подсолнух, кукуруза курдук үүттүгэннээх култууралары уонна элбэх сыллаах оту ыһаннар, сиилэс уонна сенаж бэлэмнииллэр.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 27 704 туонна сиилэс угуллан, былаан 91 %-а толоруллубут. Ити иһиттэн Амма улууһа 2 900 туоннаны сиилэстээн, былаанын  100 % толорбут. Алта улуус сорудахтарын куоһарбыттар: Хаҥалас 4 250 (142 %), Дьокуускай 1 510 (126 %), Ленскэй 3 478 (139 % ), Сунтаар 4 310 (120 %), Бүлүү 1500 (103 %), Уус Алдан 610 (102 %).

Барыта 12 704 туонна сенаж бэлэмнэммит, ити былаан 98 %-а. Бу иһиттэн Амма улууһа 1 500, Алдан улууһа 1160, Бүлүү улууһа 568, Горнай улууһа 545, Томпо улууһа 500 туоннаны сенажтааннар, сорудахтарын толорбуттар. Оттон Өлүөхүмэ улууһа 2 208, Хаҥалас улууһа 3 519 туоннаны сенажтааннар, былааннарын туһааннааҕынан 147 % уонна 141 % толорбуттар!

Атыылаһарга кэпсэтэллэр

Татым оттоох улуустар Амма, Нам, Хаҥалас, Уус Маайа улуустарыттан от атыылаһар туһунан кэпсэтэллэр, итиэннэ концентрированнай аһылыкка сайаапка хомуйаллар. 

– Билиҥҥитэ биһиэхэ Чурапчы улууһун саамай курааннаабыт үс нэһилиэгин бэрэстээбитэллэрэ кэлэн, 250 туоннаны атыылаһарга  дуогабардастылар, – диир Уус Маайа улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччы Александр Андреев. – Ону таһынан, аҕыйах туоннаҕа наадыйааччылар  аймахтарын уонна билэр дьоннорун кытары быһа кэпсэтэллэр. От син баар. 

Бүлүү улууһун сүрүн агронома Мария Николаева иһитиннэрбитинэн, күһүҥҥү хагдаҥ оту эбинэн, кыстыыр от 69 %-на хааччыллыбыт. Үгүс хаһаайыстыба отчуттара билигин да хотуурдарын уура иликтэр, мууһу үрдүнэн ходуу ходуйа сылдьаллар. 

Амма, Нам уонна Хаҥалас улуустарыттан от атыылаһарга кэпсэтии ыытыллар.  Сорохтор дуогабарга илии баттаһан, атыыласпыт отторун тастаран эрэр эбиттэр. Халаантан саамай улаханнык эмсэҕэлээбит Дьөккөн нэһилиэгин бөдөҥ хаһаайыстыбата, «Сиккиэр» бааһынай хаһаайыстыба, Нам улууһуттан 60 туонна, Амма улууһуттан 250 туонна оту атыылаһарга кэпсэтиһэн, тиэйтэриини саҕалаабыт. 

Билигин да ходуһаттан тахса иликтэр

Кэбээйилэр Хаҥалас, Нам уонна Амма улуустарыттан 500 туонна оту, сенаһы атыылаһар кэпсэтиилээхтэр. Ааспыт сылларга өрөспүүбүлүкэ саппаас отун пуондатын хааччыйыыга таһаарыылаахтык үлэлээбит Сииттэ нэһилиэгэ былырыын ойуур баһаарыгар, быйыл халаан уутугар улаханнык оҕустарбыт.

– Горнай улууһун сириттэн-уотуттан саҕаланан, Өлүөнэ өрүскэ түһэр Сииттэ уонна Чырыйа үрэхтэрбит халааннааннар, ханна сир тахсарынан оттооммут, былааммыт 86 %-ын толордубут, – диир нэһилиэк дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччы Петр Петрович. – Икки мобильнай биригээдэбит билигин да оттуу сылдьар. Билиҥҥитэ 150 туонна оту Нам улууһун Модут нэһилиэгиттэн атыылаһарга кэпсэттибит, комбикормҥа, эбиэскэ уонна гранулаламмыт окко сайаапка  биэрдибит. Массыына суола аһыллыар диэри сиэтэргэ 310 куул комбикорманы уонна эбиэһи баарсанан аҕалтардыбыт, ордуга кыһыҥҥы суолунан кэлиэхтээх.

Сылгы хаһыыта баар буолуо дуо?..  

Уһуннук, дохсуннук түспүт ардахтартан Дьааҥы өрүс уонна кини салаалара Дулҕалаах, Сартаҥ, Адьыаччы өрүстэр таһынан таһымнааннар, Дьааҥы улууһугар тоҕус нэһилиэнньэлээх пуун уонна оттуур ходуһа 80 %-на ууга былдьаммыта.  

– Хаһан да буолбатах ыарахан сайын ааста, – диир тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетын салайааччы Евдокия Платонова. – Халаан кэнниттэн дэлби ардаан, күнүн көрбүтэ да ахсааннаах буолла. Онон ууну кэһэ сылдьан уонна ардаҕы аннынан оттоон, кыстыыр оппут 53 %-ын булуннубут. Хаачыстыба туһунан тугу этиэҥий, хайдаҕа биллэр. Күһүҥҥү хадьымалтан 2 000 туонна кэриҥин ыларга суоттаммыппыт даҕаны, кыаллыбата, хаар эрдэ түһэн кэбистэ. Инньэ гынан, 3 000 туонна оту атыыластахпытына эрэ, сүөһүбүтүн-сылгыбытын кыстатар туруктаахпыт. Сир-дойду мууһунан тоҥон, сылгы маассабай аһылыкка киирэр кутталлаах, оччотугар өссө элбэх от ирдэнэр. От атыылаһар туһунан киин улуустары кытары кэпсэтэ сылдьабыт, бастаан бэйэлэригэр төһө от тиийэрин-тиийбэтин суоттанан баран, төһөнү атыылыыр кыахтаахтарын биллэриэхтээхтэр. Өссө атырдьах ыйыгар аҕыс туонна комбикорум кэлбитин нэһилиэктэринэн түҥэппипит. Онно эбии 146 туонна гранулаламмыт оту, 97 туонна комбикорманы, 63 туонна сылгы бурдугун сайаапкалаабыппыт кыһыҥҥы суолунан кэлэрэ буолуо.  

 Көмө оҥоһуллуоҕа

Ааспыт нэдиэлэҕэ «Саха» НКИХ ыыппыт аһаҕас эпииригэр нэһилиэнньэттэн киирэр ыйытыыларга хоруйдууругар Ил Дархан Айсен Николаев: “Халаантан уонна кураантан эмсэҕэлээбиттэргэ көмө оҥоһуллуоҕа”, -- диэбитэ. Онон, ордук уустук балаһыанньалаах Бүлүү, Кэбээйи уонна Дьааҥы улуустарыгар эбии   биэс улууска, ол эбэтэр холбоон аҕыс улууска, сүөһү эбии аһылыгын тэрийэргэ анаан, 5 205 туонна концентрированнай аһылыгы (комбикорманы, сылгы бурдугун, гранулаламмыт оту) өрөспүүбүлүкэ таһыттан атыылаһан аҕалан, миэстэтигэр тиэрдэр үлэ-хамнас ыытылла сылдьар эбит.

Ону таһынан Бүлүү, Кэбээйи уонна Дьааҥы хаһаайыстыбалара атыылаһарга дуогабардаспыт 1 600 туонна отторун тиэйии-таһыы ороскуотун толуйарга  101,3 мөлүйүөн солкуобай харчы көрүллэрэ былааннанар. Бу харчы сүөһү-сылгы кыстыга туруктаах буолуутун хааччыйарга анаан, Бырабыыталыстыба 2019 сыл от ыйын 15 күнүгэр таһаарбыт 190-с №-дээх уурааҕынан бигэргэммит   Бэрээдэгэр сөп түбэһиннэрэн ыытыллар.