Экономика

Бэйэ дьыалатыгар 350 тыһ. солк.

Саха Сиригэр тыа сирин уонна дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыы боппуруостарыгар болҕомто сылын ахсын күһүрэр. Ол курдук, 2022 сыл от ыйын 1 күнүттэн олох алын кээмэйигэр тиийбэт дохуоттаах, кыаммат уонна элбэх оҕолоох ыалларга эбэтэр үлэтэ суох киһиэхэ социальнай хантараагынан бэриллэр 250 тыһ.солк. суумалаах субсидия кээмэйин 350 тыһ. солк. диэри дойду бырабыыталыстыбатын уурааҕынан улаатыннарбыттара. 350 тыһ.солк. суумалаах социальнай көмөнү бэйэ дьыалатын тэрийиигэ эбэтэр бэйэ дьарыктаах буолуутугар (самозанятость)  ыытыллыахха сөп.

Санаттахха, ыам ыйыгар Хаҥалас улууһун Чапаево сэлиэнньэтигэр дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыыга  социальнай хантараакка олоҕуран социальнай көмөнү оҥоруу боппуруостарын дьүүллэһии мунньаҕа ыытыллыбыта. Мунньахха СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирэ Елена Волкова социальнай хантараакка олоҕуран, судаарыстыбаттан көмө оҥоһулларын  туһунан дакылаат аахпыта. Ол курдук, тыа сирин уонна дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыы мэхэньиисимэ номнуо 12 сылын үлэлиир.   Быйыл уларыйыы киирбитинэн, көмө биэс хайысхалаах: үлэтэ суох киһи дьарыктаах буолуута, бэйэ дьыалатын тэринии, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыы эбэтэр тэринии, кыаммат уонна элбэх оҕолоох ыалларга эбии дохуот киллэринии, ону таһынан, бу сыл кулун тутар 1 күнүттэн саҥа мэхэньиисим – үлэтин сүтэрбит киһи үлэ буларыгар өйөбүл. Үс бүтэһик ый иһинэн дохуоттара тиийбэт, үлэлиир кыахтаах дьон социальнай хантараак түһэрсэн, үлэ миэстэтинэн хааччыллар буолуохтара. Үлэ көрдөөччү Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турара ирдэнэр. Үлэ миэстэтин ыйыталаспыт гражданиҥҥа биир ый олох алын кээмэйин дохуота төлөнөр. Үс ыйдаах үөрэххэ — 30 тыһ.солк., стажировкаҕа — олох алын кээмэйин хамнаһа ананар. Үлэҕэ киирдэҕинэ, үс ый устата олох алын кээмэйин хамнаһа төлөнөр.

Уларыйыылар, ирдэбиллэр

Олох ыараханыгар түбэспит дьиэ кэргэҥҥэ оҥоһуллар көмө эмиэ кэккэ уларыйыылардаах. Мантан сиэттэрэн, элбэх оҕолоох уонна социальнай-кутталлаах балаһыанньаҕа учуокка турар дьиэ кэргэннэри кытта социальнай хантараак бастакы уочарат түһэрсиллэр. Хас биирдии дьиэ кэргэни эбэтэр соҕотох олорор киһини кытта анал бырагыраама бигэргэнэр. Бырагыраама араас хабааннаах хайысхалардаах. Социальнай хантараак таҥас-сап, эмп-томп, оҕо уһуйааныгар сылдьар, оскуолаҕа үөрэнэр оҕолорго туттуллар ол-бу маллары атыылаһарга, арыгыттан эмтэниигэ түһэрсиллэр. Урукку кэмҥэ дьиэ өрөмүөнүгэр ыытыллар буоллаҕына, билигин суох, ол оннугар дьиэҕэ уот ситимин тардыыга эбэтэр оһох өрөмүөнүгэр ананар. Хантараак болдьоҕо —  3 ыйтан 12 ыйга диэри.

Социальнай хантараах түһэрсиллэр бэрээдэгинэн, сайабылыанньа киириэҕиттэн биэс хонук устата дьиэ кэргэн олорор усулуобуйатын, дьиэ-уот туругун бэрэбиэркэлээн тустаах докумуон оҥоһуллар. Киирбит сайабылыанньаларга олоҕуран, 30 хонук иһигэр, хамыыһыйа сөптөөх быһаарыыны ылыныахтаах. Ити кэннэ сайабылыанньа биэрээччини кытта биэс күн иһинэн социальнай хантараахха илии баттанан, ыйбыт счетугар 10 хонугунан харчы түһэриллиэхтээх. Маны сэргэ социальнай хантараак түһэрсибит дьиэ кэргэҥҥэ анал социальнай адаптация бырагыраамата оҥоһуллар. Түмүгэр тустаах кэмигэр отчуот оҥорон туттараллара булгуччулаах. Аны туран көрүллүбүт субсидияны сөпкө туһаныыга эппиэтинэс сүктэриллэр.

Сыппаралар, чахчылар

Социальнай хантараак бырагыраамата өрөспүүбүлүкэҕэ 2010 сылтан үлэлиир. Бу кэмтэн социальнай көмүскэл салалталарын нөҥүө уопсайа 2 млрд солк. 21 тыһ. социальнай хантараак түһэрсиллибитэ биллэр. Ахсаана сыл ахсын эбиллэр. Холобур, ааспыт сылга 520,4 мөл. солк. суумаҕа 5044 хантараак оҥоһуллубут. Бу иһигэр урбааны тэриниигэ – 934, кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга – 485. Былырыын, сыл устата, барыта 16139 киһи (дьиэ кэргэн чилиэннэрин учуоттаан туран) судаарыстыба өйөбүлүнэн туһаммыт, нэһилиэктэринэн – 10250 киһи (63%), куораттарга – 5889 киһи (37%).

Быйыл социальнай хантараагы түһэрсиигэ федеральнай уонна судаарыстыбаннай бүддьүөттэртэн 616,4 мөл. солк., оттон эбии үбүлээһининэн 103,4 мөл. солк. көрүллүбүт. Инньэ гынан,  бу сылга олох алын кээмэйигэр тиийбэт дохуоттаах 5100 дьиэ кэргэн уопсайа 719,6 мөл. солк. көмөнү туһаныахтара. Мантан куорат дьиэ кэргэттэригэр — 29,2%, тыа сирин ыалларыгар — 70,8 % көрүллүө.

Дьадайыыны утары көдьүүстээх мэхэньиисим

Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Чичигинаров социальнай хантараак туһунан кэпсиир:

- Бу сыл бэс ыйын 9 күнүгэр Ил Түмэн сис кэмитиэтин иһинэн ыытыллыбыт бырабыыталыстыба чааһыгар, 2020-2030 сылларга олох алын кээмэйигэр тиийбэт дохуоттаах нэһилиэнньэ ахсаанын аччатыыга туһуламмыт өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама олоххо киириитин көрбүппүт. Сахастат сабаҕалааһынынан, 2021 сыл, инники 2017 сыллааҕы көрдөрүүлэри кытта тэҥнээтэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ дьадайыы көрдөрүүтэ 19,6%-тан 16,5%-ҥа диэри, о.э. 3,1%-нин түспүт. Бу кэм иһигэр, дохуоттара улаатан,  26,8 тыһ. киһи дьадайыыттан таҕыста. Биһиги уопсай сыалбыт – өрөспүүбүлүкэ бырагырааматын сүрүн тэрээһиннэринэн, 2030 сылга диэри үлэтэ суох буолуу көрдөрүүтүн 5,4% тиэрдэр соруктаахпыт. Социальнай хантараакка олоҕуран, судаарыстыбаттан социальнай көмө дьадайыыны утары охсуһууга биир саамай көдьүүстээх уонна нэһилиэнньэҕэ көмөлөөх мэхэньиисим быһыытынан билиннэ. Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьиэ кэргэттэргэ бу көмө дьарыктаах буолууларын өйүүргэ, үлэнэн хааччыйарга, дохуоту үрдэтиигэ туһуланар.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ ырыынагын балаһыанньатын тупсарыыга саҥаттан-саҥа миэрэлэр ылыллаллар. Холобур, социальнай хантараак бырагырааматын үбүлээһинин үрдэтии, бэйэ дьарыктаах буолуутун өйөөһүн, кэтэх хаһаайыстыбаны тэрийиини көҕүлээһин уонна «Олохтоох каадырдары – бырамыысыланнаска» бырайыагы хаҥатыы. Ол курдук, дойду утары араас сааҥсыйалар киирэ турар уустук кэмигэр СӨ Ил Дархана социальнай хантараакка олоҕуран, судаарыстыбаннай социальнай көмөҕө өйөбүл кээмэйин муҥутуур улааттыннарда. Урбаанньыттарга — 300 тыһ. солк., бэйэ хаһаайыстыбаны сайыннарыыга — 250 тыһ. солк. диэри көмө субсидия көрүллэр буолла.

Урбаанньыт ийэлэр — биисинэскэ

«Ийэ сылыгар кэрэ аҥаардар, ийэлэр дьарыктаах, үлэлээх буолууларыгар ордук болҕомто ууруллуоҕа. Дьарыктаах буолуу кииннэригэр, бастатан туран, ханна олороллоруттан, саастарыттан, социальнай балаһыанньаларыттан тутулуга суох кинилэр кыһалҕара инники быһаарыллыаҕа. Маны таһынан, кэрэ аҥаардар чөл туруктаах буолууларыгар анал бырагыраама үлэлиэҕэ», – диэн Ил Дархан Айсен Николаев этэн турардаах.

Ити курдук бэйэ дьыалатын тэринэн, үөрэ-көтө үлэлии-хамсыы сылдьар, холобур буолар ийэлэри кытта кэпсэттибит.

Ол курдук, социальнай хантараак көмөтүнэн, Горнай улууһун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтин килбэйэр киинигэр турар искибиэригэр быйыл саҥа «Эйэ» кафе арылынна.Тэрилтэ салайааччыта  — Айта Петрова. Өр кэмҥэ олохтоох дьаһалтаҕа ыч­чаты спорка, култуураҕа көҕүлүүр МПКИС тэрилтэтин салайааччытынан үлэлээбитэ. Кини быһаччы салайыытынан, ыччат көҕүлээн элбэх култуурунай-маассабай тэрээһиннэр, волонтерскай хамсааһыннар ыытыллар буолаллара. Кэлин урбаан, биисинэс хайысхатыгар охтон, үлэлиир эйгэтин тосту уларытар. Бастаан утаа, социальнай хантараагынан саҥа мал-сал, миэбэл, оборудование атыылаһар. Оттон салгыы бэлэм аһылыгы  аадырыска тиэрдэн биэрэр өҥө оҥоруунан дьарыктанар. Билиҥҥэ диэри кини буһарбыт араас аныгы астарын, сонун омук бүлүүдэлэрин дьон-сэргэ сөбүлээн сакаастыыр. Маны таһынан, фуршет, кейтеринг тэрийэн, ордук тэрилтэлэринэн, итиэннэ чааһынай дьоҥҥо олус табыгастаах өҥөнү саҕалаата. Аны биир сонун хайысхатынан, дьиэ хаһаайкаларыгар атын омук араас бүлүүдэлэрин астыырга маастар-кылаастары ыытан эмиэ киэҥ сэҥээриини ылыаҕын ылла.

Иккис дьоруойбут, Амма улууһун Алтан нэһилиэгин олохтооҕо Снежана Назарова, акушер идэлээх, өр кэм балыыһаҕа үлэлээбитэ. Былырыыҥҥыттан идэтинэн үлэтин тохтотон, бэйэ дьыалатын тэринэргэ быһаарынар. «Ньургуһун» диэн кэрэ буолуу салонун арыйда. Баҕа санаата туоларыгар, социальнай хантараак төһүү күүс буолбут, судаарыстыбаттан көмөҕө махтала муҥура суох. Салон хаһаайката — Снежана Назарова. Социальнай хантараак субсидиятынан Дьокуускай куораттан салон наадалаах малын-салын барытын атыылаһан, сыа-сым курдук тутан, номнуо үлэлэтэ турар. Бэйэ дьыала тэринэргэ кэргэнэ Петр Назаров көмөтүнэн, олбуор иһигэр турар кыра дьиэни уларыта тутан бэртээхэй салон арыннылар. Үс оҕолоох дьиэ-кэргэн иһирэх ийэтэ оҕолорун, кэргэнин бу кэрэ эйгэҕэ эмиэ сыһыаран, бары биир киһи курдук тэҥҥэ үлэлэһэллэр, көх-нэм буолаллар. Салон бэрт тупсаҕай көстүүлээх. Билиҥҥи хамсык ыарыыта балысханнык тарҕанар кэмигэр, салгыны ырааһырдар туһалаах рециркулятордарынан, туттар тэриллэрин ультрафиолетовай сардаҥаларынан кичэллээхтик ыраастыыр, дезинфекциялыыр стерилизаторы үлэтигэр туһанара, Снежана мэдиссиинэ эйгэтин идэтин баһылаабытын туоһулуур.

— Салон аатыгар тохтуур эбит буоллахха, «Ньургуһун» диэн ааттаммыта мээнэҕэ буолбатах. Эдьиийим Ньургуйаана Ивановна Ермолаева аатын сүгэр уонна аҕам айбыт ырыатын кытта хоһулаһар. Амма кэрэ сиригэр көһөн, Алтан нэһилиэгин ис сүрэҕиттэн таптаан, иккис дойду оҥостон олорорбор эдьиийбэр махтанабын, — диэн сэһэргиир салон хаһаайката Снежана Назарова. Күн бүгүн салон элбэх килийиэннэри түмэн, бэрт ситиһиилээхтик үлэлиир. Атын өҥөнү оҥоруу көрүҥэ кыралаан эбиллэн, нэһилиэк кэрэ аҥаардарын үөрдэ турар.