Экономика

2021 сылга өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Сергеевич кэтэх ыалы өйөөн ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһ.солк. субсидия биэрбэтэҕэ буоллар, ыанар ынах төбөтө кэнники икки сылга биллэрдик лаппа аҕыйаабыт буолуо этэ. Ынах сүөһү аҕыйааһынын биир сүрүн биричиинэтэ  - дьон сааһыран, доруобуйатын туругунан сүөһүнү кыччатыыта, эһиитэ буолар. Эдэр дьон ынах сүөһү көрүүтүгэр кытта сатаабат, уһуннук ылсан үлэлээбэт. Ынах сүөһү көрүүтэ чэпчэки үлэ буолбата кимиэхэ барытыгар өйдөнөр, онон киһи дьону баалаабат даҕаны. Бу маннык балаһыанньа өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар баар.

Улууска 2009 - 2010 сылларга нэһилиэктэринэн биирдиилээн дьон олох аллараа таһымыгар төһө хапсарый диэн мониторинг оҥорбуппут. Барахов И.Н. Совнарком бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, Обком сэкирэтээрэ Пестун Е.Г. кытта Дүпсүн улууһугар сылдьан, ыал экэниэмикэтин үөрэтэн баран, ол кэмнээҕи өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн таҥарыгар туһаммыт ньыматыгар олоҕуран. Ити кэмнэргэ олох таһымын аллараа кирбиитэ 7 тыһ. солк. этэ. Холобур, Кырыкый нэһилиэгэр мониторинг түмүгэр 6 кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал хапсыбыта, ол иһигэр ол кэмҥэ үлэлээбит нэһилиэк баһылыга бэйэтэ эмиэ кэтэх хаһаайыстыбалаах Семенов В.А., атын биэһэ кэтэх хаһаайыстыбалаах учууталлар, котельнай үлэһиттэрэ, бүддьүөттэн хамнастанар дьон буоланнар. Онтон олох тыа хаһаайыстыбатынан эрэ хамнас аахсар дьон ол кэмнээҕи олох аллараа кээмэйигэр хапсыбатахтара.

Мониторинг оҥорорбутугар дохуоттуур чааһыгар үүт субсидийата, пенсия, оҕо пособийата киирбиттэрэ. Ороскуот өттүгэр ГСМ, уот төлөбүрэ, оҕо үөрэттэриитэ, саппаас чаас, от-мас уонна да атын хаһаайыстыбаҕа сыһыаннаах үлэлэр ороскуоттара киирбиттэрэ. Ону таһынан аһылык, таҥас атыылаһыытын ороскуоттара, нолуок төлөөһүнэ киирбиттэрэ. Бу үлэлэри барытын нэһилиэк специалистара олохтоохтортон ыйытан, анал таблица толорбуттара, ол кэмнэргэ тыа хаһаайыстыбатын специалистарын штата көрүллэ иликтэр этэ.

Мониторины ол кэмҥэ ТХУ главнай экономиһынан үлэлээбит Сидорова А.Ю. сүрүннээн оҥорбута. Мониторинг бары нэһилиэктэргэ оҥоһуллубутун кэннэ, уопсай түмүгүн Улуус дьаһалтатын баһылыга Поскачин В.С., ол кэмҥэ Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорор Борисов Е.А. киллэрэн көрдөрбүтүн, Егор Афанасьевич Үөһээ Бүлүүлэр улахан үлэни үлэлээбиккит диэн ол кэмҥэ үлэлии олорор ТХМ миниистиригэр Дмитриев Р.Г. сорудах биэрбитэ. Хомойуох иһин, ол туолбатаҕа, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар оҥоһуллубатаҕа. Ити кэмнэргэ Үөһээ Бүлүүлэр хас саастаах киһиэхэ төһө ынах сүөһү кыстаан турар таблицатын эмиэ оҥорбуппут, онно 45 %-на 50 сааһын ааспыт дьоҥҥо, 40% - 50 дылы саастаах дьонҥо, 15% - 35 дылы саастаах дьонҥо баара улууска биллибитэ. ТХМ-тэ бу даҕаны аналиһы атын улуустарга тарҕатан оҥотторботоҕо.

Бу үлэни билигин Экономика, Үлэлээх буолуу, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрэ ылсан оҥоруохтарын сөп этэ. Билигин эдэр дьон ынах сүөһү иитиитин салаатыгар ылсан үлэлиир буоллахтарына чэпчэки кредит биэриититтэн саҕалаан, субсидийа биэрэн бары өттүттэн өйүөххэ наада. Үөһээ Бүлүү улууһугар Ороһу нэһилиэгэр 110 төбө сүөһүлээх 24 саастаах Айсен Түүлээхэп, Балаҕаннаах нэһилиэгэр 61 ынах сүөһүлээх 34 саастаах Петр Кардашевскай бааллар. Бу уолаттар хаһаайыстыбаларын ким даҕаны кыттыгаһа суох бэйэлэрэ көрөн олороллор.
Ол үрдүнэн быйыл ороскуот бөҕө көрсөн, оттообут отторо ууга баран, Айсен Түүлээхэп Ньурба улууһуттан 200 тахса, Петр Кардашевскай Хатастан, улуус атын нэһилиэктэриттэн 100 тн оту атыылаһардыы кэпсэтэн олороллор. Өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны 24 саастаах ким даҕаны кыттыгаһа суох хаһаайыстыбалаах сүүстэн тахса сүөһүлээх Айсен Түүлээхэп курдук эдэр пиэрмэрдэр аҕыйахтара буолуо. Эдэр пиэрмэрдэр биһиги тыа хаһаайыстыбабыт инникилэрэ, патриоттара буолалларынан, кинилэргэ ураты болҕомто, өйөбүл салалта бары таһымыттан баар буолуохтаах. Биллиилээх судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха аптаныамыйатын төрүттэспит чулуу дьоммутуттан биир бастыҥнара, Саха АССР Совнаркомун бастакы бэрэссэдээтэлэ Исидор Никифорович Барахов "Дьиэ кэргэн экэниэмикэтин" оҥорон суоттаан таһааран, өрөспүүбүлүкэ ол кэмнээҕи бүддьүөтүн бигэргэтэргэ туһаммыт методикатыгар олоҕуран ааҕан-суоттаан, тыа хаһаайыстыбатын дириҥник үөрэтэн, олоххо киллэрэн туһанар кэммит тирээн кэллэ быһыылаах, 2023 сылга Исидор Никифорович Барахов 125 сааһын бэлиэтиирбитинэн сибээстээн.

Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга, Саха Өрөпсүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, 1995-2011 сылларга Үөһээ Бүлүү тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Дмитриев С.И.