Общество

Мин олоҕум кэрчиктэрэ --

Таптал ааспат абылаҥа,

Хонуу кырдал кэрэлэрэ,

Күөх сибэкки ахтылҕана...

Элгэстэйи айар куттаах доҕотторо “кыыс таҥаралаах поэт” диэн сүрэхтииллэр. 2013 с. Христофор Петрович 75 сааһын бэлиэтээбит үбүлүөйдээх дьоро киэһэтигэр үөрэппит учуутала, РФ уонна СР үтүөлээх үлэһитэ Иннокентий Рожин маннык эппиттээх: “Поэт Христофор Горохов тапталга, дьолго өйдөбүлэ киҥкиниир куйаар курдук киэҥ, дириҥ, муҥура суох. Дьол-таптал уйатыттан, дьахтартан саҕалаан, Ийэ сиригэр, төрүт буоругар, дьонугар-сэргэтигэр таптала үөскүүр. Эр киһи, дьахтар уохтаах тапталын туойара кээмэйэ суох элбэх. Онно быдьар тыл суох. Таптал оҕолуу ыраас,  имэҥнээх. Норуот ырыатыгар, олоҥхоҕо да таптал имэҥэ, эгэлгэтэ айылҕа хайдах айбытынан хоһуйуллар. Христофор Горохов онтон туораабат”.

 Ити поэзия киэһэтигэр, уран тыл маастара, уһуйааччы Сардаана Николаевна Федорова салайааччылаах култуура колледжын устудьуоннара 36 хоһоонун уонна сонетын аахпыттара. Кэнсиэр кэнниттэн элбэх киһи уолаттары биһирээн, кимнээхтэрин туоһулаһан ыйыталаспыттара: Итинник иэйэн ааҕар уолаттары, хаарыаны, тыа сыанатыгар илдьэн аахтарбыт киһи, арааһа, онтон улахан туһа тахсыа этэ. Ыччат дьон истэн, хоһоон ааҕарга баҕа санаата уһуктара буоллар, хайдахтаах кэрэ буолуо этэй? Хоһоон ааҕалларын истэ олорон, “саха уолаттара кыраһыабай, талааннаах, сайдыылаах да буолаллар эбит” диэн санааҕа тиийдибит. Соҕотох хоһоон аахпыт кыыспытын Туйаарыма Куоҕа холоотулар. Кэрэттэн кэрэ үөскүүрэ итинник саҕаланар, онуоха поэт дууһата саҥалыы тыллан, иэйэн-куойан барар...

 2015 с. “Дьону үөрдэр – үрдүк дьол” диэн култуура эйгэтин үлэһиттэрин уустук үлэлэрин сырдатан, тэттик очеркалары суруйбут кинигэтэ тахсан, күндү бэлэх буолбута. Сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыттан саҕалаан, култуура үлэтинэн, тэрээһининэн сайдыы суолугар үктэммит кэмтэн үлэлээбит, күн бүгүҥҥэ диэри олохторун анаабыт дьон тустарынан.

 Христофор Петрович ырыанньык-поэт быһыытынан саха дьонугар киэҥник биллэр, кини хоһоонугар айыллыбыт ырыалары сөбүлээн истэллэр. 2007 с. “Мин эйиэхэ ырыа бэлэхтиим” диэн кэргэнигэр Екатерина Михайловнаҕа анаабыт 54 ырыалаах хомуурунньуга тахсыбыта. Уонча сыл буолан баран, бастакы айыллыбыт ырыатынан ааттанан, 113 ырыа түмүллүбүт “Уол ырыата” хомуурунньуга күн сирин көрбүтэ. Бу ырыа тыла 1979 с. хаһыакка бэчээттэммитэ, музыкатын композитор Егор Неустроев айбыта.

Кыламаҥҥар күн үҥкүүлүүр

Кыраһыабай да кыыскын,

Ханнык уолан дьолун түстүүр

Аналыгар сылдьаҕын...

   “Уол ырыата” уонна Өлөксөй Луҥха музыкатыгар “Оҕо сааһым сарсыардата” ырыалара ХХ үйэ 100 бастыҥ ырыатыгар ааттаммыттара.

 Урут да, билигин да сурукка-бичиккэ киирбитинэн, кэпсээн буолан сылдьарынан “поэт ымыыта” диэн ааты сүкпүт дьахтар дьылҕата араастаах буолара биллэр... Екатерина Михайловна ити ааты дьэҥкэтик толору толорбута, Христофор Петровичка уоллаах кыыс оҕону бэлэхтээбитэ. Бу улахан таптал оҕолоро - Лена үкчү ийэтин курдук, оттон Миша аҕатын хаанын баппыт. Лена кыыһынаан оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбиттэрэ, Миша эмиэ туйгун билиилээҕин туоһулаан, үрдүк үөрэхтээх тарбахха баттанар специалист. Иккиэн ыаллар, сиэн оҕолорунан дьоннорун дьоллообуттара.

 Христофор Петрович саха кыыһын кэрэ сэбэрэтин, Далбар Хотунун, олоҕун аргыһыгар Екатерина Михайловнаҕа үтүө, кэрэ мөссүөнүгэр, мааны майгытыгар суулуу тутан айан таһаарбыт хомоҕой хоһоонноро киһи санаатын ортотунан киирэр дириҥ ис хоһоонноохтор. Кини доҕоругар туһаайан, истиҥ тыллары салгыбакка этэрэ:

”Доҕорбор, аналбар, харысхалбар, көмүскэлбэр, кэргэммэр...

Күн аайы сибэкки бэлэхтиэм,

Хоһоонтон ньургуһун хомуйан.

Хас көрүүҥ, хас күлүүҥ барыта

Мин таптыыр сүрэхпин долгутар.

 Эн баар буолаҥҥын бу барыта баар...”

  Екатерина Михайловна ыарахан ыарыыттан 2021 с. сэтинньи ый 4 күнүгэр олохтон барбыта. Христофор Петрович кэргэнин тиһэх суолугар Екатерина сөбүлээн истибит таптал ырыаларынан атаарбыта уонна ол сарсыарда суруйбут курус хоһоонун харах уулаах долгуйа аахпыта... 

Тунал хаар суһумар куустаран,

Катя, эн, бу ханна куотаҕын?

Өбүгэҥ ыллыга ыҥыран,

Ырааттар ыраатан саһаҕын?

        ***

Сарыалтан саарбалыы саҕалаах

Орто сир олуһун соһуйда.

Ийэ сир ымыылыын ырыалаах

Чуумпуран уһуннук соҥуйда.

 Христофордаах Екатерина курдук бэйэ-бэйэҕэ эҥкилэ суох ыраас сыһыаннаах, истиҥ тапталлаах дьоннор олоххо дэҥҥэ көстөллөр. Кинилэр тула мэлдьи күннээх кэрэ айылҕа эрэ суугунуура, чыычаах көрдөөх ырыата эрэ иһиллэрэ...

  Христофор Петрович ыарахан ыарыыга өр сылларга ыарытыйдар, айар үлэтэ хаһан да уҕараабатаҕа, онно барытыгар Екатерина Михайловна туруулаһан туран бииргэ үлэлэспитэ. Онон кини саҥа айымньыларынан, ырыалаах-тойуктаах киэһэлэринэн Дьокуускай куорат, Покровскай улахан сыаналарыгар тахсан, баарын биллэрэ, иһитиннэрэ олорбута. Төрүт дойдутун Дьааҥыны, олорон, айан кэлбит дойдутун Хаҥалаһы ылбаҕай ырыатыгар-хоһоонугар алгыстаах тылларынан төһөлөөх хоһуйбута буолуой? Ырыа куттаах доҕотторунуун: Егор Кампеевтыын, Михаил Атласовтыын, Тимофей Стручковтыын биир түөлбэҕэ олорон, элбэҕи айбыттара-туппуттара.

 Өр-өтөр буолбакка, Христофор төлүпүөннүүр: "Бүгүн сарсыарда саҥа хоһоон сарыалы кытта тэҥҥэ төрөөн-үөскээн уһугунна, кэлиҥ...".

  Санаан кэллим саҥа тахсыбыт ырыатын хомуурунньугар суруйбут кэрэмэс тылларын: “Хоһооннорум кинигэлэрэ долбуурга нуктуу туралларынааҕар ылбаҕай ырыа, истиҥ иэйии буолан, Сахам Сирин бары алаастарынан иэйэ-куойа сылдьаллара киһини саҥа саҕахтарга сыыттыыр”.     

Ити курдук төһөлөөх саҥа ырыалар айыллаары, төттөрү-таары айан суолун сыыйбыппыт буолуой?..

Мин модун санаалаах киһибин,

Сыл бары көстүүтүн сүгэбин,

Ньыгыл таас кэриэтэ киппэбин

Суулларыа суоҕа тыал – билэбин...

 Михаил Атласовтыын Хаҥалас гимн ырыатын суруйбуттара.

Тыгын Дархан байан-тайан

Олорбута Эркээнигэ,

Эллэй Боотур ыһыах ыһан

Күтүөттээбит Омоллооҥҥо.

Хаҥалаһы кэпсээн-ипсээн

Ыллаатыбыт ыллам тыллаан.

   Ырыа күнэ бырайыакка уонча сыл устата утумнаахтык кыттыбыта. Хоһоонноро “Ырыа күнэ” 2014 с., “Ырыа күн аргыстаах” 2015 с. суруллубуттара.

Үчүгэйиэн Ырыа күнэ

Арахсыспат аргыс буолта,

Сахам Сирин киирбэт күнэ

Буолан дьоҥҥо сырдаабыта.

 Калининградка да тиийэн айа-тута олорбута, онно эмиэ Ырыа күнүн санаан, олохтоох сахаларга туһаайан, сырдатан сэргэх сэһэн гыммыта. Соторутааҕыта эмиэ биир саҥа хоһоон айыллан тахсыбыта

“Ырыа күннээх Сахам сирэ”:

Сэттэ өҥнөөх куһаат кустук

Ырыа буолан кутааланна,

Сахам Сирэ онно ордук

Уратытык ойууланна.

                ***

Олоҥхоттон тэһииннэммит

Аппыт кистээн дьырылатта.

 “Ырыа күнэ” бэлэхтэммит

Күнэ-дьыла аанын аста.

  Дьокуускай куорат үбүлүөйдээх 385 сылыгар “Дьокуускай өрөгөйүн ырыата” айыллан, куорат өрөгөйүн ырыатын быһыытынан бигэргэтиллибитэ. Ырыа үс ааптара – Х. Горохов, В. Жирков уонна Өлөксөй Луҥха -- ис сүрэхтэриттэн айан таһаарбыт айымньылара буолар. Кырдьаҕас поэт бу үйэлээх, бар дьону түмэр, сомоҕолуур ырыаны суруйбуттарынан киэн туттара: “Дьылҕам дьоллоох байылыат туоната”, -- диирэ...

Үс үөстээх Өлүөнэ эбэбит

Төрүт-уус төлкөбүт биһигэ,

Туймаада хочото Эллэйтэн саҕыллан,

Дьокуускай үөскээбит дьылҕата

                         ***

Дьокуускай – эйэ, дьол куората,

Дьокуускай – хоту сир сүрэҕэ,

Сырдыкка, кэрэҕэ, үрдүккэ дьулуурбут

Биһиги кэхтибэт кэскилбит!

Доҕордуу норуоттар эйэҕэ дьулуурбут,

Биһиги самныбат саргыбыт!

  “Иэйиим, этитэр кутум имэҥнэрин иҥэриммит хоһооннорум ырыа буолан ыллананнар, үгүс элбэх үөрүүнү бэлэхтээтилэр. Сахам Сирин улуутуйар киэҥ дуолунан тарҕананнар, аата-ахса биллибэт эдэр сүрэхтэргэ иҥэн имэҥнээтилэр.

  Ытыктабыллаах бар дьонум, ылбаҕай ырыалар ыһыллар кутааларыгар чугаһаан сыламнаа, сынньан, сахам тылын сайаҕас салгынынан сайа тыын диэн алгыыбын”.  (Элгэстэй).

    Өлөксөй Луҥха, Варвара Калининскайдар

                                                                                   Дьокуускай к. 12.04.2022с.