Общество

Бүгүн мин Ольга Иванова-Сидоркевич атын өттүттэн арыйыахпын баҕарабын. Кини баара-суоҕа 17 сааһыгар аймах оҕотун иитэ ылбытын, киһи-хара оҥорбутун туһунан кэпсиэм. Билигин ол оҕото номнуо 77-с хаарын үктэммит Анастасия Михайловна Лазарева -- РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна (1983 с.), РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ (2005 с.), үлэ бэтэрээнэ, СӨ үтүөлээх үлэһитэ. Элбэх грамоталарынан, Махтал суруктарынан наҕараадаламмыта. СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылаатын иһин Ил Түмэн Бочуоттаах грамотанан бэлиэтэммитэ (2007 с.).

Тулаайах кыргыттар

Ольга Петровна уонна Анастасия Михайловна -- ини-биилэр оҕолоро. Кыраларыгар тулаайах хаалбыт кырачаан кыргыттар. Эһэлэрэ Яков Иванов отой кыраларыгар суох буолаахтаабыт, эбэлэрэ Парасковья олоҕор 20 оҕону күн сирин көрдөрбүтүттэн, 10-нун эрэ илиитигэр тутан хаалбыт күүстээх санаалаах эмээхсин эбитэ үһү. Олус холку, сымнаҕас майгылааҕын билигин даҕаны чугас дьоно ахталлар.

Оттон Ольга Петровна аҕата сэрии толоонугар охтор, ийэтэ сэллик ыарыыга хаптаран, күн сириттэн барбыт. Инньэ гынан 9 сааһыгар тулаайахсыйбыт.

Кэпсиир кыыспыт Настаа 1945 сыллаахха күн сиригэр кэлэр. Ол сэрии кэнниттэн ыарахан дьылларга ийэтэ түөрт оҕону тулаайах хаалларан, күн сириттэн күрэнээхтиир. Кыһыныгар эдьиийэ суох буолар. Үс саастаах балтытын Прасковьяны аҕаларын балта Ефросинья Яковлевна Жиркова улуус киинигэр Аммаҕа көһөрөр, оттон Настаа убайынаан Соморсуҥҥа эбэлэригэр хаалар.

Хорсун санаа

Настаа оҕо оҕо курдук эбэтин тапталыгар угуттанан, 8 сааһыгар диэри Соморсун чээлэй күөх алаастарынан сылдьан, кыралаан үлэлээн, дьонугар көмөлөһөн улаатан истэҕинэ, эмиэ биир иэдээн аанныыр. Халлааҥҥа этиҥ эппитинии, оскуолаҕа киирэр сылыгар эбэтэ күн сириттэн былдьанар...

 Эбэтин бүтэһик суолугар атаара, Ольга Петровна Иванова, ол кэмҥэ 17-лээх кыыс, Абаҕаттан кэлэр. Онно эбэтэ кэриэс тылыгар: “Балтыгын Настааны ылан иит”, -- диэн көрдөспүтүн алы гыммакка ылынар.

Эбэтин кэриэһин толорон, эдьиийэ балтын Абаҕаҕа илдьэ барар. Ол кэмҥэ кини Ааҕар балаҕан үлэһитэ буолан, нэһилиэнньэ ытыктабылын ылбыт кэмэ эбит.

Соморсуҥҥа Кармановтар диэн аймах дьонугар олорбуттар. Манна кинилэри кытары Настаа аҕатын кытары бииргэ төрөөбүт дьахтар кыыһа Екатерина Петровна-Кэтириис дьукаахтаспыт.

Ольга бэйэтэ да оҕочоос киһи, улахан эппиэтинэһи ылынан, туох баар күүһүн-уоҕун балтын иитэргэ уурбут. Оҕолор ол кэмҥэ бары даҕаны олус үлэһиттэр, кыраттан чаҕыйбат майгылаах буоллахтара. Ольга бастаан оскуолаҕа учууталлаабыт, ону сэлликтээбитигэр тохтотон, Ааҕар балаҕаҥҥа анаабыттар. Онно күнүстэри-түүннэри үлэ күөстүү оргуйара: политүөрэхтээһин, кинигэ-хаһыат таһыыта, кэпсээһинэ, оттуур сирдэри, холкуостары сырдатар соруктаах кэрийии...

Мааны таҥастаах

Ольга Петровна бириэмэ булан, балтын күннээҕи кэтэр таҥаһыттан саҕалаан, кыһыҥҥы таҥаһын сонугар тиийэ тигэрэ.

“Оскуолаҕа олус мааны таҥастаах барбыппын өйдүүбүн. Оһуордаах этэрбэһин эдьиийим миэхэ анаан кыччатан биэрбитэ. Сон, бэргэһэ тикпитэ. Кэргэним Колялыын биир кылааска үөрэммиппит. Онно кини миигин бастаан “мааны түүлээх таҥастаах кыыс” диэн таба көрбүт этэ (күлэр). Эдьиийим Ааҕар балаҕан үлэһитэ буолан, кинини олус ытыктыыллара. Миигин, балтыта диэн, биирдэ даҕаны атаҕастаабатахтара”, -- диэн билигин Анастасия Михайловна ахтар.

Олох очурдара

Кэпсии олорон, Анастасия Михайловна уйадыйан ыларга дылы буолла. Кэм-кэрдии аастар даҕаны, хараҕар кыра сырыттаҕына, бандьыыттар оҕолоро диэн ыстырыыстыыллара көстөн кэллэҕэ... Ол төрүөтэ --  Ольгалаах Настаа дьонноро репрессияҕа түбэспиттэр. Аҕалара Пепеляев этэрээтигэр холбоһон, Саһыл Сыһыы киирсиитигэр кыттыспыттар. Кыайтаран баран, Нуотараҕа түһэллэр. Онтон кэлин Ольга аҕата сэриигэ, буруйбун толуйуом диэн, күүстээх санаалаах барбыт. Оттон Настаа аҕата 50 сааһын ааспыт буолан, кинини фроҥҥа ылбатахтар. Дьэ, олох уустуктара итинник.

Көһүү да элбэҕэ

Ольганы Абаҕа кулуубугар ыҥыраллар, онон Настаа төрдүс кылааска үөрэнэр дьылыгар онно көһөллөр. Эдьиийдэрэ Евдокия Петровна Ноговицынаҕа дьукаахтаһан олороллор. Ыаллар Настааттан биир сыл кыра Света диэн кыыс оҕолоохторун кытары тэҥҥэ улааталлар. Настаа эдьиий буолан, мас мастыыра, уу баһара.

Бэһис кылааска киирэр сылыгар эдьиийэ Ольга Дьокуускайга музыкальнай училищеҕа туттарсан киирэр, онон кыыһы Абаҕаҕа эдьиийигэр Кэтириискэ таһаараллар. Сайын устата кыыс окко сылдар, күһүн буолуута аны ханна ыытарга толкуй буолар. “Сир халлаан икки ардыгар сылдьыам дуо?” диэн, кыыс аҕатыгар Соморсуҥҥа баран, онно салгыы үөрэнэргэ быһаарынар.

“Алтыс кылааска Аммаҕа фестивальга «Манчаарыны» ыллаан кыайбытым. Бирииһигэр үөрэнэр тээбириннээх суумканы биэрбиттэрэ. Ньирэй тириититтэн тигиллибит сүгэһэрдээх киһи олус үөрбүтүм”, – диэн ахтар.

Бу кэмҥэ аҕата иккистээн ыал буолар. Ахсыска үөрэнэ сырыттаҕына, эдьиийэ Ольга куоракка кырачаан кыыһын Вераны көрөргө көмөлөһүннэрэ ыҥырар. Верочканы дьааһылкаҕа таһар, үүт куукунатыттан кэпиир ылар эбээһинэстэнэр. Биир оннук күн кэпиирин бытыылкатын үлтү түһэрэн, олус күүскэ ытаабытын билигин даҕаны саныыр. Күнүһүн эдьиийин кэтэһэ таарыйа уу баһара. Эдьиийэ хойут, ардыгар түүннэри сылдьан, үөрэҕэр эбии дьарыктанара.

Кини көмөлөһөн

“Ольга барыбытын ырыаҕа сыһыара сатыыра. Куоракка үөрэнэр сылларбар кылааһым салайааччыта Надежда Гаврильевна Новикова (Күннүк Уурастыырап кэргэнэ), үчүгэйдик ыллыыгын диэн, Пионердар дыбарыастарыгар киллэрбитэ. Тыаттан киирбит үөрэнээччи таҥаһым даҕаны суох этэ. Ол кэмҥэ эдьиийим устудьуон, бэйэтэ даҕаны таҥаһа-саба кэмчитэ. Нуучча тыйаатырыгар испэктээккэ ария ыллыахтаах этим да, маҥан куопта уонна дьууппа булбаккабын куотан хаалбытым. Санаабар, куһаҕан да этэ, барыларыттан саһа сылдьар курдугум”. 

Настааны сайыҥҥы каникулугар дьонугар Аммаҕа ыҥырбыттарыгар тиийбитин, “куораттаама” диэн хаалларбыттар. Дойдутун ахтан кэлбит кыысчаан үөрүүнэн сөбүлэспит. Ольга Петровна кыыһын Вераны үөрэнэр сылларыгар аймахтарыгар таһаарбыт.

“Бу кэмҥэ Ольга ырыа айар буолбута, Гран Григорияҥҥа үөрэнэрэ. Соморсуҥҥа 8-с кылааһы бүтэрэн баран, музыкальнай  училищеҕа туттарсан киирбитим. Маҥнайгы кууруһу бүтэриибэр Күөх Хонууга сөтүөлүү сылдьан, бытыылка тааһыгар тилэхпин үктээн эчэппитим. Өр эмтээбиттэрэ. Эдьийим балыыһаҕа кэлэн көрсөрө. Уопсайбыттан бэйэтин дьиэтигэр көһөрбүтэ. Ол сылдьан сольфеджио предметин сатаан туттарбакка, үөрэхпин быраҕан кэбиспитим. Онно эдьиийим улаханнык кыыһырбыта уонна тиийэн, “дошкольнай” салааҕа көһөртөрөн биэрбитэ. Бу курдук эдьиийим олоҕум суолун арыйан биэрбитэ», -диэн махтанар Анастасия Михайловна.

Саха дьыссаатын түсчүтэ

Үөрэҕин бүтэрэн баран, Анастасия Михайловна олоҕун 52 сылын оҕону иитии салаатыгар анаабыт. 73 сааһыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыт, билигин 77 сааһа.

«Улааппытым да кэннэ, эдьиийим көмөлөспүтэ элбэх. Ыал буолан баран, 1968 сыллаахха куоракка көһөн киирбиппит. Ольга Петровна биир хостоох дьиэтин уларсыбыта. Бу кыбартыыраҕа икки оҕом төрөөбүтэ. Аҕыс сыл эйэ дэмнээхтик ол дьиэҕэ олорбуппут. Кэлин Сайсарга кэтэх дьиэ атыыласпыппыт. Үлэм тахсыылаах буолан барбыта. 1971 сыллаахха 51 нүөмэрдээх сахалыы тыыннаах аан маҥнайгы уһуйааны Дьокуускайга арыйбытым. Ол кэмҥэ куоракка саха тыллаах уһуйаан суоҕа. Москубаттан РСФСР үөрэҕин министиэристибэтиттэн командировкалаах киһи кэлэ сылдьан: “Өрөспүүбүлүкэҕит киинигэр сахалыы дьыссаат тоҕо суоҕуй?” -- диэбит. Онно биирдэ хамсаныы тахсыбыта. Улахан эппиэтинэһи миэхэ сүктэрбиттэрэ. Икки бөлөхтөөх оҕо саада буолбута, кэлин үс буолбута.  Шефтэр көмөлөрүнэн эбии биир куорпус тутуллубута.

1987 сыллаахха 21-с нүөмэрдээх “Кэнчээри” уһуйааны үлэҕэ киллэрдим. Мин кэлэрбэр маҥнайгы этээһэ тутулла турар этэ. Хааччыйыытын бэйэм толкуйдаан, сахалыы тыыннаах оҥорбуппут.

Саха тылыгар, култууратыгар, оҕо иитиитигэр бэйэм ураты сыһыаннаахпын. Бу эмиэ эдьиийим Ольга Сидоркевичтан кэлбит дии саныыбын. Кини олус сахалыы куттаах, төрөөбүт дойдутугар ураты бэриниилээх этэ. Сиэри-туому тутуһара”.

Өлөр өлүүттэн быыһаабыта

Улахан кыыһым Жанна 10 хонуктааҕар пневмониялаан, куоракка икки ый эмтэммиппит. Ол кэмҥэ Ольгалаах куоракка кэнсиэрдээн баран, төннөн эрэллэрин истэн, “миигин илдьэ барыҥ” диэн көрдөстүм. Өлүөнэ өрүһү  нэһиилэ туораатыбыт. Өрүс эстэн эрэр кэмэ этэ. Аны улахан тыал түһэр диэн эрдэ сэрэппиттэр эбит. Кыра “Урал” оптуобус толору улахан дьон, оҕолор. Маны тэҥэ муостата барыта таһаҕас. Быраманы ааһан иһэн, эмискэ прицептээх массыынаҕа кэтилиннибит. Улахан түннүктэр барыта хампы барбыттара. Мин үөһэ олорбут буолан, биирдэ сиргэ баар буолбуппун даҕаны өйдөөбөппүн. Хаһыы-ыһыы, ытаһыы. “Оҕом ханнаный?” -- дии-дии ыҥыра сатыыбын. Ханна эрэ ытыыра иһиллэр. Онтон өйдөөбүтүм, саахал иннинэ Ольга, оҕоҕун сыыһа тутаҕын диэн, бэйэтигэр ылбыта. Хас да суорҕаҥҥа суулана сытар этэ. Хата, ол охсууга аннытыгар уктубут. Онон улаханннык оҕом эчэйбэтэх этэ, арай суорҕанын, пеленкатын иһэ барыта таас тоорохойо этэ. Аны таһырдьа хаар, тыал бөҕөтө. Биир да массыына суох. Ольга атаҕын тоһуппут, мин илиибэр улахан таас киирбит этэ. Ол чэрэ билигин даҕаны баар. Сотору буолаат, Уус Майаттан сылдьар суоппар кэлэн,  миигин, эдьиийбин уонна оҕобун Эмис нэһилиэгин балыыһатыгар илдьибитэ. Бу курдук өлөр өлүүттэн быыһаан турардаах.

Өйө да суох сытан ыллыыра

Аммаҕа даҕаны, куоракка даҕаны сибээспитин быспат этибит. Ырыаларын бастаан миэхэ иһитиннэрэрэ. Дьиэтин иһигэр наар саҥа ырыаларын ыллааччы. Аймахтар кэпсииллэринэн, оҕо эрдэҕиттэн айар эбит.

Ольга Петровна улахан ыарыыга ылларбыт сылларыгар олус хараастара. Эпэрээссийэтин кэннэ бэйэм көрбүтүм. Оҕолорун, кэргэнин  Владивостокка ыыппыта. Бэйэтэ ыарыыта эмтэммэтин билэрэ. 1987 сыл от ыйын 17 күнүгэр миигин ыҥыртаран ылбыта. Өрөспүүбүлүкэ балыыһатыгар сытар этэ. Эдьиийбин каталканан илдьэн эрэллэригэр тиийбитим, сыллаан эрэ хаалбытым. Улахан эпэрээссийэни барбыта. Өйө да суох сытан ыллыы сытара. Коматтан тахсан баран, арыый киһини билэр буолбута. Массаастатара. “Биотоктааххын. Москубаҕа илдьэн, оҕобун эмчиккэ үөрэппит киһи”, -- диирэ. Ол оннук бүтэһик күннэригэр тиийэ кыһаллара.

2003 сыллаахха 70 сааһыгар суох буолбута. Үбүлүөйүн кэнниттэн нэдиэлэ эрэ буолаахтаабыта. Бүтэһик бырааһынньыгар: “Маҥан былаачыыйаҕын кэтэн ыллаар”, -- диэн көрдөспүтэ. Мин үбүлүөйүнэн тылбын этэн баран, сыана анныгар туран ыллаабытым. Сарсыҥҥытыгар: “Сыанаҕа ыллаабытыҥ буоллар, былааһы ылыахтаах этибит”, -- диэн күлбүтэ.

Эдьиийим 3 оҕолоох: Улахана Вера, онтон Вова уонна саамай кыра Оля. Ииппит оҕото мин. Хойукка диэри: “Түөрт оҕолоохпун”, -- диирэ.

Аймахтар түмсүүлээхпит

Үһүс кылааска бииргэ үөрэнэр оҕолорум бары киинэҕэ бардылар. Миигин уруоккун ааҕан бүтэ иликкин диэн ыыппатылар. Мин кыыһыран турдум уонна куоттум. Эдьиийим талахтанан баран эккирэттэ, балаҕан тула сүүрэ сырыттыбыт. Онтон быыс булан, балаҕан иһигэр киирээт, остуол анныгар күрээтим. Ол кэмҥэ эдьиийим Кэтириис: “Ыал оҕотун иитэ ылан баран атаҕастыыгын”, -- диэн Ольганы мөхтө. Көмүскэстэҕэ буолуо. Эдьиийим күүскэ ытаата. Мин эдьиийбин үөхтэрдим диэн ытаатым. “Бырастыы гын”, -- дэһэ-дэһэ, өр куустуһан олорон ытаабыппыт...

Аймахтар ыһыктыспакка өрүү сылдьабыт. Тулаайах хаалбыт биир да оҕону атын дьоҥҥо, эгэ, оҕо дьиэтигэр биэрбэтэхпит. Ольга Петровна сүрэҕэ чараас, аһыныгас, ол эрэн алдьархай күүстээх санаалаах этэ. Бачча сааспар кэлэрбин түстээбит киһим. Элбэхтэ кэпсэтэн үөрэтэрэ, такайара. Билигин сааһыран баран, киниэхэ махталым күннэтэ улаатар курдук. Эдьиийдээҕим дьолум эбит.