Общество

Дмитрий Бурцев – Сэбээн Күөл табаһыта. Отутуттан эрэ тахсыбыт эдэр киһи. Удьуорун утумнаан, кыра сааһыттан табалыын алтыһан улааппыт. Билигин, самаан сайын сатыылаан турар кэмигэр, табаларын көрө-истэ ыстаадаҕа тахсан олороллор. Сайын – табаһыт дьиэ кэргэн киэҥ нэлэмэн туундараҕа бииргэ барар күүтүүлээх кэмэ.

– Дмитрий, сиэр быһыытынан билсиэх. Сэбээн Күөл төрүт олохтоох эбээнэ буоллаҕыҥ?

– Сэбээн Күөл төрүт олохтоох эбээнэбин. Сааһым – отут үс. Киһини өйдүүр буолуохпуттан табалыын алтыһан улааппытым. Аҕам, эһэм, хос эһэм – бары табаһыттар. Аҕам Иннокентий Дмитриевич, эһэм Дмитрий Иннокентьевич үйэлэрин тухары табаһыттаабыт дьон. Хос эһэм эмиэ. Таба итиитин, уопсайынан, табаҕа сыһыаннааҕы үчүгэйдик билэбин диэхпин сөп. Удьуор табаһыт эбээн буоларым быһыытынан, таба ахсаанын элбэтэргэ ис сүрэхпиттэн кыһаллабын. Дьонум "табата суох – эбээн норуота суох" диэн өйдөбүллээх иитэн улаатыннарбыттара.

"Сэбээн" МУП-ка үлэлиибин. Кэлиҥҥи үс сылга төрүөхпүт үчүгэй. Сайдабыт. Субсидияҕа кыттабыт. Холобур, былырыын биэс мөлүйүөннээх субсидияҕа киирсэн, улахан вездеход массыынаны уонна икки квадроциклы ылбыппыт.

– Сэбээн Күөлгэ дьон табаны төһө иитэрий?

– Cэбээн күөллэр хайа быыһыгар олоробут. Нэһилиэнньэбит уопсай ахсаана  800-чэ киһиэхэ тиийбэт. Кэлин дьон община, ИП тэринэн, табаны иитэр буоллулар. Былырыыҥҥыттан муниципалитет буоламмыт, дьон туспа хаһаайыстыба тэринэр буолла. 

Cэбээн Күөл Кэбээйи улууһун тус хоту өттүгэр, Дьааҥы хайаларын быыһыгар, дохсун сүүрүктээх Суланичан диэн хайа үрэҕин кытылыгар турар. Улуус кииниттэн 460 км. хоту сытар. 1963 c. диэри Үөһээ Дьааҥы улууһун састаабыгар киирэ сылдьыбыта.

2018 с. биэрэпис түмүгүнэн, нэһилиэнньэ ахсаана – 767 киһи. Докумуоҥҥа сурулларынан – 720-чэ. Кэбээйи улууһун үрдүнэн улахан нэһилиэнньэлээҕинэн төрдүс миэстэни ылар. Олохтоох дьон 80 %-на – эбээн.

1991 с. "Кировскай" сопхуос эрдэхтэринэ, табалара 23 тыһ. тиийэ сылдьыбыт. Кэлин баара-суоҕа 7 940-ча буолбут. Онтон төрүүрэ – 2 950-ча. Арай, үөрэллэрэ диэн, кэлиҥҥи уон сылга аан маҥнай 9-с №-дээх ыстаадалара (сал. Э.П. Кривошапкин) элбэх тугут төрүөҕүн ылбыт. Сэбээн Күөлгэ билигин таба иитиитинэн П.А. Кейметинов аатынан "Себян" ГУП уонна 9 родовой община дьарыктанар. Биэс сылтан элбэх ыстаастаах, 35-гэр диэри саастаах 11 табаһыт үлэлиир.

Сүрүн кыһалҕалара – суол-иис. Тохсунньу, олунньу, кулун тутар ыйдарыгар суолланаллар эрээри (суол диэн буолуо дуо, массыына айанныыр хайысхата диэххэ сөп), онтуларын түһүүтэ-тахсыыта хомураҕынан туолан, тарыҥнары тумнан барар сирдэрэ оҥоһуллубакка турар. Адьас кыһалҕалаах дьон -50 кыраадыстаах тымныыга ЗИЛ массыынанан айанныыллар эбит.

– Эдэрдэр ыстаада олоҕун төһө сэҥээрэллэрий?

– Сэбээн Күөлтэн кэлии-барыы, көһүү аҕыйах диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Атын хоту улуустары кытта тэҥнээтэххэ, эдэр табаһыт биһиэхэ элбэх. Ол курдук, 35-гэр диэри саастаах 20-чэ табаһыттаахпыт.

– Бэйэҥ туох идэлээххиний?

– Уруккунан Тыа хаһаайыстыбатын академиятын бүтэрбитим. Экэнэмиис идэлээхпин. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Томпо улууһун Тополинай сэлиэнньэтигэр үлэлээбитим. “Сэбээн Күөлгэ тиийэн, таба ахсаанын элбэтиэм, сайыннарыам” диэн сыал-сорук туруорунан, дойдубар кэлбитим.

– Кэтэх хаһаайыстыбалааххын дуу?

– Дьиэ кэргэмминээн кэтэх табалаахпыт. Дьонум общиналаахтар.

– Билигин табаһыт хамнаһа төһө буолан турарый?

– Ыстаада аайы табатын ахсаана араас буолар. Биир ыстаада 700, иккис – 1000 табалаах буолуон сөп. Харчыны таба төбөтүнэн ааҕан-суоттаан биэрэллэр. Биир табаҕа ыйга 5000 cолк. көрүллэр.

– Холобур, эн, эдэр табаһыт, тус бэйэҥ төһө хамнаһы аахсаҕыный?

– Тэрилтэ үлэһитин быһыытынан, илиибэр 35 тыһ. солк. ылабын. Кэтэх табаһыттар итинтэн арыый элбэҕи ылаллар, 40-ча кэриҥэ буолар.

– Судаарыстыба табаһыттары төһө өйүүрүй?

– Мин санаабар, судаарыстыба табаһыттары өйүүр. Кыралаан да буоллар, табабытын сыл аайы элбэтэ олоробут. Былааммытын толордохпутуна, субсидияҕа киирсэбит, табаһыттарбытын эбии хамнастыыбыт, көмөлөһөбүт.

Үчүгэйдик хаһыстахха, өйдөөн-дьүүллээн көрдөххө, субсидия баар. Холобур, былырыын "Эдэр табаһыт" диэн бырагыраамаҕа киирсэн, Сэбээн Күөлтэн үс эдэр ыал судаарыстыбаттан мөлүйүөннүү солкуобайы ылбыта. Билигин дьиэ-уот тутта сылдьаллар. Үөрэхпин бүтэрэн баран, табаһыттыы сылдьыбытым. Ол кэмҥэ мин эмиэ анал бырагырааманан дьиэ туттубутум.

– Ити бырагыраама ирдэбилэ хайдаҕый? Эдэр табаһыт дьиэни ала-чуо олорор сиригэр туттуохтаах дуу, ханна баҕарар туттара көҥүл дуу?

– Олорор сиригэр, ол эбэтэр Сэбээн Күөлгэ бэйэтигэр. 

– Уопсыйанан, ити көмөлөр отчуокка эрэ анаан оҥоһуллар көмөлөр дуу, дьиҥ-чахчы дьоҥҥо-норуокка туһалаахтар дуо?

– Туһалаах бөҕө буоллахтара. Эдэрдэргэ "стимул" биэрэр. Дьиҥэр, итинник субсидията да суох тииһинэн олоруохпут этэ эрээри, уустук буолара биллэр. Көмө баара туох куһаҕаннаах буолуой?

– Урукку сылларга Сэбээн Күөл ыстаадаларын бөрөлөр улаханнык аймаан тураллар. Быйыл кыстыгы хайдах туораатыгыт?

– Бөрөнү “кутуруктаах” диэн ааттыыбыт. “Кыһын эрэ кэлэн бараллар” диир сыыһа. Сылы эргиччи бааллар. Олору эккирэтэн бултаһабыт: туһахтыыбыт, хапкаан иитэбит. Дьаат биэрэллэр эрээри, онно өлбөттөр, чаас курдук утуйаллар, онтон туран баран хаалаллар. Быйыл кыһын табаһыттар үс кутуруктааҕы бултаатылар. Кыһыны этэҥҥэ туораатыбыт. Кулун тутар 10 күнүттэн таба ахсаанын ааҕыахпыт. Былырыыҥҥы төрүөхпүт үчүгэй этэ. Быйыл муус устартан табаларбыт төрөөн барыахтара. Уопсайынан эттэххэ, балаһыанньабыт куһаҕана суох, үчүгэй.

– Таба ыарыыта диэн билигин баар дуу?

– Сайын атахсыттыыллар. Халлааммыт туруга эмискэ уларыйар: арыт киһини тыыннарбат куйаас сатыылыыр, арыт олус тымныйан кэлэр. Бэл, от ыйыгар хаар түһэр түгэнэ баар буолааччы. Саас аайы табаларбытыгар эмп, битэмиин биэрэбит. Таба – сүүрэ сылдьан аһыыр кыыл. Онно сөптөөх усулуобуйаны тэрийэбит.

– Сэбээн Күөлгэ таба этэ атыыланар дуу? "Таба ахсаана аччаан, оннооҕор табаһыттар идэһэлэммэт буоллулар" диэни истибитим.

– Атыыланар. Киилэтэ – 450 солк. Ордук идэһэ кэмигэр. Ортоҕуна, куоракка аҕалан атыылааччыбыт. Куоракка да сыанатын уларыппаппыт, 450 cолк. биэрээччибит. Сүрүн эппит, биллэн турар, таба этэ. Ону тэҥэ бултаан аһыыбыт: кыыл табалыыбыт, тайахтыыбыт, чубукулуубут. Ынах-сүөһүнү ииппэппит эрээри, бүтэһик сылларга Нам улууһуттан борооскулары, биирдээх-иккилээх кулуннары ылабыт. Олорбутун улаатыннаран баран, күһүн идэһэлиибит.

Таба үүтэ олус хойуу буолар. Ытыгынан иккитэ-үстэ күүскэ ытыйдын эрэ, күөрчэх буолан тахсар. Сүрүннээн чэй үүтүгэр кутабыт, күөрчэхтиибит. Сороҕун тоҥоробут. Таба үүтэ сыаналаах, киилэтэ – 2500 cолк. Таба биир ыамҥа, ортотунан, 500 г үүтү биэрэр. От ыйыттан саҕалаан олунньуга диэри ыахха сөп.

– Дмитрий, элбэх оҕолоох ыал аҕатаҕыҥ.

– Оннук, 5 оҕолоохпут. Түөрт улахаммыт – бары уолаттар. Саамай аччыгыйбыт, муруммут бүөтэ – кыыс. Кэргэним педагог идэлээх, оскуолаҕа дириэктэрдиир. Оҕолорум табаҕа сыстаҕастар. Сайынын ыстаадаҕа бэйэбитин кытта тэҥҥэ батыһыннара сылдьабыт. Ыстаада, табаһыт олоҕун кыра эрдэхтэриттэн билэллэр.

– Оҕолоргут эбээннии ааттаахтар дуу?

– Бары араас омуктуу ааттаахтар (күлэр). Улахаммыт Айтал диэн. Иккиспит – Антон, үһүспүт – Эскэн, төрдүспүт – Чингис. Кыыспытын Летиция диэн сүрэхтээбиппит. Аныгы дьон буоллахпыт, ол иһин оҕолорбутугар сөбүлүүр ааттарбытын биэрбиппит. Үһүс уолум Эскэн аата эбээннии, "cлава" диэн суолталаах.

Табаһыт олоҕо түбүктээх. Өрөбүл күн диэн суох. Ол үрдүнэн олохпун табаны кытта ситимнээбиппиттэн үөрэбин, киэн туттабын. Төрүттэрбин утумнаабытым – дьолум. Табата суох – эбээн суох...

***

Дмитрий хаартыскаларын көрөөт, "эдэр дьонтон таба фаната бу сылдьар эбит" диэн санаа көтөн түспүтэ. Чахчыта да, оннук буолан биэрдэ.

Саха киһитэ хороҕор муостааҕын, сыспай сиэллээҕин эспэтин туһугар туруорсабыт, этэбит-тыынабыт. Ол курдук, эбээн норуотугар аһатан-таҥыннаран, иитэн олорор айылҕа мааныылаах кыыла – таба – улахан суолталаах. Хоту дойду хоһуун норуотугар маннык өйдөөх-санаалаах, көрүүлээх ыччат баара үөрдэр.

Диана КЛЕПАНДИНА.