Общество

Мунньаҕы Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова салайда. Кэпсэтиигэ норуот дьокутааттара, министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр эппиэтинэстээх үлэһиттэрэ, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ, уопсастыбаннай палаата чилиэннэрэ, кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр кыттыыны ыллылар.

Норуот дьокутаата Алена Атласова бэлиэтииринэн, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор быраабы кэһиилэрин уонна көрүүтэ-истиитэ суох сылдьалларын сэрэтиигэ былаас уорганнарын бары салаатыгар үрдүк таһымнаах болҕомтону эрэйэр. Төгүрүк остуолу тэрийии норуот дьокутаата, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Оксана Михайлова көҕүлээһининэн үһүс төгүлүн  ыытыллар. Мунньахха норуот дьокутааттарын этиилэрин ылынан, баар кыһалҕалары быһаарыыга үлэ хайысхаларын торумнара ылылыннылар.

Бу салааҕа тэрээһиннэр федеральнай уонна эрэгийиэн сокуоннарыгар олоҕурар. Уопсастыба тутулугар оҕоҕо сыһыан туохтааҕар да ордук тутуллар. Оҕо бэйэтин харысхаллаах буоларын саныырыгар хас биирдии киһи тус эппиэтинэһэ буолар. Оҕо кыра сааһыттан гражданскай уонна өй-санаа өттүнэн позицията, тутта сылдьыыта, дьиссипилиинэтэ олохтонор. Онон судаарыстыба өттүттэн дьиэ кэргэҥҥэ үгэскэ кубулуйбут сыаннастары сайыннарыыга, оҕо быраабын харыстааһыҥҥа уонна улааппыт оҕо быраабы кэһиини таһаарбатыгар ураты болҕомто ууруллар. Маныаха сэрэтэр тэрээһиннэринэн дьарыктанар араас уорганнар, тэрилтэлэр үлэлэһэллэр.

Дьиэ кэргэттэри харыстааһыҥҥа туһуламмыт нуормалыыр база тэриллибитин үрдүнэн, баар кыһалҕалар уонна олоххо киирбит саҥа ыҥырыылар былаас бары таһымнаах уорганнарыттан, уопсастыбаннастан балаһыанньаны көннөрөргө түргэн дьаһаллары ылыыныыны ирдиир.

Хомойуох иһин, оҕо-аймах сокуон­най интэриэстэрин уонна бырааптарын күөмчүлээһин биир сытыы боппуруоһунан турар. Биллэн турар, сөптөөх быһаарыылары күн бүгүн ылыналлара ыраах. Дойдубутугар буола турар быһыы-майгы боломуочуйалаах уорганнартан сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолору кытта үлэ көрүҥнэрин уонна сыһыаннаһыыларын уларытары ирдиирэ арылыччы көстөн иһэр. Бу кэпсэтиини тула Алена Атласова сүрүн дакылааты туруорарыгар  СӨ Ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистири бастакы солбуйааччытыгар Надежда Мохначевскаяҕа тылы биэрдэ.

Исписэлиистэр тиийбэттэр

Надежда Мохначевская этэринэн, сыл маҥнайгы аҥаарыгар  ыччаты кытта үлэлэһэр тустаах уорганнарга 637 сокуоннай саастарын ситэ илик оҕо учуокка турар, кинилэртэн 585-һэ иллэҥ кэмнэрин туһалаахтык атаарыыга хабыллаллар (91,8%). Барыта 2000-тан тахса сэрэтии тэрээһиннэрэ ыытыллыбыттар.

Өрөспүүбүлүкэ иһинэн сокуону кэһии утары туһуламмыт 2020-2024 сылларга болдьохтоох  анал судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир. Бырагыраама иһинэн сокуоннай саастарын туола илик оҕолор быраабы кэһиилэрин уонна көрүүтэ-истиитэ суох сылдьалларын сэрэтии хайысхатыгар бырагыраама таһынан эппиэтинэстээҕинэн Ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга министиэристибэтэ үлэлиир. Үлэ түмүктэрэ биллэрдик тупсубуттар. 2019 сыллаахха 14-тэн 17 саастарыгар диэри оҕо уопсай ахсаана — 50 826, оттон 2021 сылга – 53270, 2022 сыл 9 ый түмүгүнэн — 54962 улааппыт оҕолор бааллара биллэр. Бу  оҕолор истэриттэн  буруйу оҥоруулара 2019 сыллаахха 437 эбит буоллаҕына, 2021 сылга – 240 көрдөрүүгэ тэҥнэспит, оттон 2022 сыл 9 ыйын түмүгүнэн - 172. Оҕо ахсаанынан ылан көрдөххө, 2019 сылга 418 оҕо буруйу кэспит буоллаҕына, 2021 сыл түмүгүнэн — 247, оттон 2022 сыл 9 ыйынан – 116.

Араас өрүттээх тэрээһиннэри ыытарга быйыл уопсайа 6 мөл. 255 тыһ. солк. көрүллүбүт, ол иһигэр аҕытаассылайыыр анал босуобуйалары, буклеттары, истиэндэлэри, о.д.а. оҥорууга - 140 тыһ. солк., сокуоннай саастарын туола илик оҕолору, дьиэ кэргэни кытары аныгы технологиялары туһанан үлэлииргэ УФСИН психологическай бөлөх үлэһиттэрэ үөрэнэллэригэр — 200 тыһ. солк. Гражданскай уопсастыбаны өйүүргэ Ил Дархан граннарынан 4 мөл. 930 тыһ. солк. көрүллэр. «Таежный герой» өрөспүүбүлүкэтээҕи байыаннай-спортивнай оонньууга — 985 тыһ.солк.

Иһитиннэрии кэмигэр оройуон дьаһалталарыгар ыччаты кытары үлэҕэ биирдии, иккилии исписэлиис хабыллара билиннэ, оттон сорох оройуоннарга суохтар. Холобур,  Өймөкөөҥҥө, Үөһээ Халымаҕа исписэлиистэр тиийбэттэр.  Ыытыллар тэрээһиннэр учуокка турар оҕолор ахсааннарыттан уратылар. Холобур, Мииринэйгэ икки исписэлиис үлэлиир. Былырыын сыл устата 32 сэрэтэр тэрээһин ыытыллыбыт, оттон быйыл, сыл аҥаарыгар — 37. Учуокка 2021 сылга биир даҕаны оҕо турбатах буоллаҕына, быйыл сыл аҥаарыгар номнуо 71 буолбуттар. 14-тэн 17 саастарыгар диэри саастаах оҕолор 2021 сылга 4 сокуону кэһиини таһаарбыт буоллахтарына, быйыл сыл аҥаарыгар — 5.  Ыраах Муома оройуонугар биир исписэлиис 2021 сылга 156 тэрээһини ыыппыт, быйыл сыл аҥаарыгар — 121. Учуокка былырыын 16 оҕо турбут буоллаҕына, быйыл суох. Нерюнгри оройуонугар үс исписэлиистээх, былырыын - 200, быйыл сыл аҥаарыгар — 400 тэрээһин тэрийбиттэр. Былырыын 43 оҕо учуокка турбут буоллаҕына, быйыл — 71.

Бу курдук улуустарынан көрдөрүү араастыыр. Уопсай түмүк таһаарыытыгар биллибитинэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 65 исписэлиис үлэлиир. Былырыын уопсайа 1698 тэрээһин, быйыл сыл аҥаарыгар — 2123 ыытыллыбыт. Учуокка былырыын 580 оҕо турбут буоллаҕына, быйыл сыл аҥаарыгар — 637. Сокуоннай саастарын ситэ илик буруйу оҥорбут оҕолор ахсааннара  2021 сылга 118 эбит буоллаҕына, быйыл сыл аҥаарыгар — 106. Оттон буруйу оҥоруу ахсаана былырыын — 123, быйыл сыл аҥаарыгар - 102, оҕо утары сокуон кэһии былырыын — 160 буоллаҕына, быйыл сыл аҥаарыгар — 110.

Манна даҕатан, сэрэтэр үлэ рейдэлэрэ, кэпсэтиилэр эрэ буолбакка, араас култуурунай-маассабай тэрээһиннэргэ оҕолору кытыннарыы буолар. Маныаха, ыччат исписэлиистэрэ тиийбэт буолан, хамыыһыйалар чилиэннэрэ көхтөөхтүк кытталлар, биэдэмистибэлэр истэринэн күүстээх үлэ ыытыллар.

Буруйу оҥоруу атын көрүҥэ

СӨ ИДьМ сокуоннай саастарын туола илик дьыалаларын подразделениетын уонна полиция учаастактааҕы боломуочуйалаахтарын үлэлэрин тэрийии отделын начаалынньыгын э.т., полиция полковнига Оксана Звержеева иһитиннэрии оҥордо.

Бастатан туран, кини норуот дьокутааттарыгар бу сытыы боппуруоска болҕомтолоро уҕараабатыгар махтанна. Бүтэһик үс сылга сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор буруйу оҥоруулара икки төгүл түспүтүн бэлиэтээтэ. Маныаха сэрэтэр уорганнар уонна өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын киллэрэр өҥөлөрүн эттэ. Кинилэр эппиэтинэстээх төрөппүт буоларга, кэнчээри ыччаты кытары иитэр-үөрэтэр үлэлэр тиһигин быспаттар. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ буруйу оҥоруу 5,5 бырыһыан түспүтэ бэлиэтэммит. Ол эрэн, 16-тан 17 саастарыгар диэри оҕолор буруйу кэһиилэрэ тахсара элбээбит. Маны тэҥэ, холуобунай эппиэтинэскэ тардыллар саастарын ситэ илик оҕолор (7 саастарыттан 13 саастарыгар диэри) барыта 124 уопсастыбаннаска кутталлаах дьайыылары оҥорбуттар. Онон, билиҥҥиттэн бу оҕолору кытары ыкса сэрэтэр үлэни ыытан, девиантнай тутта-хапта сылдьары олохтооботоххо, инникитин буруйдаахтар ахсааннарын хаҥатыахтарын сөбүн туһунан сэрэттэ.

Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор  криминальнай көхтөрө  ордук Дьокуускайга, Ньурба, Хаҥалас, Чурапчы оройуоннарыгар көстөр. Оттон кыра саастаах оҕолор буруйу оҥоруулара -Дьокуускайга, Нерюнгрига, Мииринэйгэ, Алдаҥҥа, Эдьигээҥҥэ уонна Уус Алдаҥҥа.

Буруйу кэһии аныгы кэм технологияларын кытары атах тэпсэн иһэр. Информационнай технологиялар сайдыылара быраабы кэһии тутулугар эмиэ охсор. Оҕолорго түргэн харчыны ылыы маҥнайгы миэстэҕэ турар. Интернет ресурсаларынан наркотигы тустаах сирдэргэ уурар үлэ булуналлар. Быйыл маннык буруйу кэһии алта. Маны тэҥэ, виртуальнай массыанньыктааһын – 5, күһэйэн харчы ылыы – 7.

Уопсайа ИДьМ территориальнай уорганнарыгар быраабы кэспит 1016 оҕо учуокка турар. Бу оҕолор испииһэктэрин кыбаартал ахсын саҥардан, сэрэтэр уорганнарга тиксэрэллэр.

Оксана Будимировна иһитиннэриитинэн, буруйу оҥоруу түөрт гыммыт биирэ арыгы иһииттэн тахсар, оттон ыар буруйу оҥоруу эмиэ арыгы иһиилээх. Ол курдук, полиция үлэһиттэринэн, быйыл 279 арыгы испит оҕолору туппуттар, олортон административнай эппиэтинэскэ тардыллар саастарыгар тиийэ иликтэрэ - 118. Маныаха биирдиилээн арыгыны уонна пиибэни атыылыыр маҕаһыыннар, араас кафелар сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго атыылыыллара эмиэ баар көстүү. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, 77 дьайыы биллибит. Оҕолорго арыгыны иһэрдиигэ кучуйбут 113 улахан киһи эппиэтинэскэ тардыллыбыт. Манан сиэттэрэн, кини инникитин сэрэтии ыытар үлэһиттэригэр чөл олоҕу тутуһары тарҕатыыга ыҥырда.

СӨ Култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирин солбуйааччыта Марина Силина култуура тэрилтэлэрин үлэлэрин билиһиннэрдэ. Ол курдук, ыарахан олох балаһыанньатыгар түбэспит оҕолору култуурунай-маассабай тэрээһиннэргэ, куруһуоктарга кытыннараллар. Быйыл Ил Дархан муус устар 6 күнүгэр илии баттаабыт уурааҕар олоҕуран, сорох дьиэ кэргэн оҕолоругар чэпчэтиилэр олохтоммуттар. Холобур, 5-тэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн оҕолоро түмэллэргэ, тыйаатырдарга босхо сылдьар кыахтаммыттар. Маны тэҥэ, араас учуокка турар оҕолору эмиэ сырытыннараллар.

Тыйаатырдар араас тэрилтэлэри кытары хардарыта көмөлөһөн үлэлииллэр. Холобур, Саха Сирин филармонията Епархияны кытта ыкса сибээс олохтоон, Саҥа дьыллааҕы уонна Ороһооспо бырааһынньыктарыгар кэнсиэрдэри туруораллар. Ньурба тыйаатыра Реабилитациялыыр киинин уонна «Арчы» оҕо дьиэтин кытары сибээс олохтоон, испэктээкиллэри туруораллар. Опера уонна балет тыйаатыра «Бэби тыйаатыр» бырагырааманан төрөппүттэри уонна оҕолору сыанаҕа таһаарар.

Бибилэтиэкэлэр, түмэллэр үлэлэрэ хара баһаам. Араас артерапия, медитация уруоктарын ыыталлар, бириистэри туруораллар. Мунньах кэмигэр араас иһитиннэриилэр оҥоһулуннулар. Түмүгэр дьокутааттар тустаах салайааччылартан чопчулуур ыйытыктары биэрдилэр, туһааннаах этиилэри киллэрдилэр. Холобур, инникитин сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолору кытта үлэни СӨ Үөрэҕирии министиэристибэтигэр, оттон Үлэҕэ уонна социальнай харысхал министиэристибэтэ ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьиэ кэргэттэри сүрүннүүрүгэр сүктэрилиннэ. Каадырдары кытта үлэ күүһүрэригэр, сүктэриллэр үлэ чопчуланарыгар,  о.д.а. этиилэр киирдилэр.