Устуоруйа

Билигин Манчаарыга сыһыаннаан биир кэпсэтии күөдьүйэн таҕыста. Николай Аржаков-Боло Уус диэн бэрт мындыр киһи (уус киһи булгуччу мындыр өйдөөх-санаалаах буолара ханнык да мөккүөргэ турбат) Манчаары дьиҥнээх көмүллүбүт мэҥэ уҥуоҕун көрдөөн булан, хаһан, кырамтатын туһанан, скульптуратын, мэтириэтин саҥалыы оҥоруу, Манчаарыны үйэтитии боппуруоһун көтөҕөр.

ХИФУ бөлүһүөпүйэҕэ хаапыдаратын сэбиэдиссэйэ, бөлөһүөпүйэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Андрей Саввинов көрсөн кэпсэтэргэ ыҥырбытыгар, үөрүүбүн кытта сөбүлэстэҕим дии.

Андрей Саввич саха итэҕэлин, былыргытын, олоҥхотун, тылын-өһүн дириҥник биэри гынар, дьарыктанар, чинчийэр, дьоннортон биирдэстэрэ. Киһим кэпсээнинэн, кинини аат ааттаан, Ньурба улууһун Малдьаҕар нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа, нэһилиэгин оскуолатыгар 47 сыл саха тылын учууталынан үлэлээбит СӨ үтүөлээх учуутала, төрөөбүт дойдутун историятын үчүгэйдик билэр Николай Дмитриевич Данилов кэлэн көрсөн барбыт.

Ытык кырдьаҕас  Манчаары уҥуоҕун өрдөөҕү хаһыы  туһунан кэпсээн туран, бэйэтин тус санаатын, көрүүтүн эппит. Ону Андрей Саввич көҥүллээһининэн, бу  суруйуубар кытыаран киллэрэн биэрэбин.

- Боло Уус диэн баар эбит, Манчаарынан дьарыктанар киһи. Манчаары уҥуоҕун саҥалыы хаттаан хостуур туһунан боппуруоһу туруорбут, ол төрүөтүн маннык быһаарбыт. Ольга Ионова Манчаары уҥуоҕун 1945 сыл кулун тутарыгар хостообут. Ол хостооһуҥҥа Манчаары көмүллүбүт миэстэтин Солобуй Дьарааһына, олохтоох араспаанньата Ньукулаайап диэн киһи ыйан биэрбит. Боло Уус “бу Ньукулаайап чинчийээччилэргэ Манчаары уҥуоҕун оннугар аҕатын өстөөҕө киһи көмүллүбүт буорун ыйан биэрбит, ол быһыытынан Ольга Ионова атын киһи кырамтатын хостообут буолан тахсар” диэн санааны эппит.

Дьиҥнээҕинэн  ол хостооһуҥҥа атын киһи кырамтата буккуһар кыаҕа хайдах да суох. Манчаарыга ананан, Мэҥэ Хаҥаласка ыытыллыбыт бастакы наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэҕэ бэйэм санаабын этэн турабын. Ольга Всеволодовна Ионова  ол хостууругар икки нэһилиэк салайааччыта иккиэн бааллара, ону таһынан Манчаары көмүллүбүт миэстэтин үчүгэйдик билэр Мындыр диэн ааттаах олохтоох оҕонньор баара адьас чуолкайдык биллэр. Бу ахтыллар дьон Манчаары ханна, ханан көмүллүбүтүн билэллэригэр олохтоохтортон ким да саарбахтыы барбат дьоно буолар. Итинник балаһыанньаҕа ол Солобуй Дьарааһына хайдах сымыйанан ыйан биэриэн сөбүй? Аны туран, аҕатын өстөөҕүн аҕата Маҥнайгы Малдьаҕар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.

Салгыы биллиилээх археолог Уйбаан Көстөкүүнэп урукку хаһыынан сирдэтэн, саарбаҕа суох хаттаан атын уҥуоҕу хостообут диэн буолар. “Манчаары Малдьаҕар эбэтиттэн олох атын сиргэ көмүллүбүт үһү” диэн сурах тарҕанар. Сунтаар олохтооҕо, биллиилээх фольклорист уонна кыраайы үөрэтээччи Георгий Евгеньевич Федоров Бискээйи Соппуруон диэн киһилиин кэпсэппиттээҕэ үһү. Ол Бискээйи Манчаары ииппит уолун ойоҕун уола эбит. Бискээйи Г.Е.Федоровка: «Малдьаҕар эбэтэ диэн икки эбэ баар, бу эбэлэр икки ардыларыгар көмүллүбүтэ үһү»,- диэн эппит уонна эбэлэри кумааҕыга ойуулаан биэрбит. Георгий Евгеньевич оҕонньор «Манчаары – норуот номоҕор» кинигэ ааптарыгар И.Г.Березкиҥҥэ ол ойууламмыты уонна истибитин тиэрдибит. Онтулара буоллаҕына, Малдьаҕар эбэтэ олох сыыһа ойууламмыт буолан тахсыбыт. Малдьаҕар эбэтэ уруккута ааттаах улахан күөл, ону икки эбэ оҥорон кэпсии-ипсии, ойуулуу сылдьыбыт буоллахтарына да көҥүллэрэ. Айыы Айаҕа диэн ааттаах сиргэ көмүллүбүт диэн баран, адьас даҕаны тиэрэ сири ойуулаан биэрбит буолан тахсыбыт.

Бэйэм санаабар, Манчаары Айыы Айаҕар көмүллүбүтэ чуолкай. Ыйан биэрээччи киһи, икки нэһилиэк салалтата уонна ааттыын Мындыр кырдьаҕас аттыгар көрөн уонна истэн турдахтарына, Ольга Ионоваҕа хайдах туос сымыйаны ыйан биэриэҕэй?

Манчаары көскө кэлэригэр, төрөөбүт алааһын буорун оҕус хабаҕар кутан илдьэ кэлбитэ диэн номоххо кэпсэнэр. Олоҕун устата эрэй-муҥ бөҕөнү көрбүт, кырдьар сааһыгар туора сиргэ-дойдуга букатыннаахтык көскө баран эрэр былыргы саха киһитэ оннук тэриммит, дьаһаммыт буолуоҕун адьас сөптөөх.

Г.Е.Федоров Маалыкайга кэлэ сылдьан, олохтоохтортон: «Манчаары Маалыкай уонна Хатыы икки ардыларыгар көмүллүбүтэ үһү" диир кэпсээн баар. Ол төһө кырдьыгый?» -- диэн ыйыппыт. Онуоха: «Манна Малдьаҕар киһитэ баар, кини билэр буолуохтаах”, -- диэн хардараннар, Баһылай Кириллин-Майгыны ыйан биэрбиттэр. Ол киһи маннык диэн кэпсээччи буолбут: «Оо, билэн бөҕө буоллаҕа дии! Мин ийэм көмүүгэ сылдьыбыта үһү. Ийэм Мототто (Манчаары ойоҕо. – П.И.) үөлээннээҕэ уонна дьүөгэтэ этэ. Манчаарыны кытта кини саппыйалаах дойдутун буорун, батыйатын уонна өссө буораҕынан эстэр саатын бииргэ көмпүттэрин туһунан миэхэ ийэм кэпсээбитэ”, -- диэн Г.Е.Федоровка эппитин анарааҥҥыта сурунан ылбыт.

Ол эрээри, төрүкү мындыр киһи бу кэпсээни сүүдүҥүйдүү санаабыт дуу диэхпин баҕарабын. Г.Е.Федоров хайа да суруйууларыгар ол Майгы кэпсээнин түбэһэ түһэн көрбөтөҕүм. “Баһылай Кириллин-Майгы ийэтэ ол хайдах Манчаарыны көмсүбүт буоллаҕай?” диэн санаанан салайтаран, архыыбы хасыһан булбуппут, Майгы ийэтэ Манчаары өлөрүгэр 6 саастаах оҕо эбит. Бачча саастаах оҕону Манчаары курдук сүдү киһи көмүллэригэр хайа буолбут киһи илдьэ барыах этэй? Буолан баран, чугас эт-хаан аймаҕа буолбатах оҕону. Онон, бу олох сымыйа дойҕох буолар диэххэ наада. Майгы ийэтинэн сирэйдэнэн, сирэйэ-хараҕа суох ийэтин туоһу оҥостон, дуостал сымыйаны кэпсээбит буолан тахсар.

Өссө биир номох туһунан. Малдьаҕардар Манчаарыны үчүгэйдик көрсөннөр, Умсан күөл кытыытыттан оттуур ходуһаны тыыран биэрбиттэр. Окко киирии буолбутугар, Манчаары сирдээх киһи быһыытынан, ходуһатыгар киирэн, отун охсо турбут. Ол кэмҥэ биир киһи кэнниттэн сыбдыйан кэлэн, тоһоҕонон төбөҕө сырбаппыт. Төбөтө хааннаммыт, өлө кыыһырбыт Манчаары эргиллэ биэрэн, киһитигэр чугаһаан эрдэҕинэ, онно баар дьон саба сырсан тиийэннэр, ааттааһын бөҕөтө буолбуттар: «Кырдьаҕаас, кыыһырбыккын кыйдаа, ити Сүөдэркэ диэн улахан бырахтарыылаах, киһи аахсыбат сүөһүтэ буолар»,-- диэбиттэригэр уҕарыйан тохтообута үһү. Манчаары Малдьаҕарга олорбутун устатыгар куһаҕаны оҥорбут, дьону куттаабыт түбэлтэтэ суох.

Манчаары иитийэх уола Бадыай Сааба аҕата Манчаары өлөрүгэр 6 саастаах эбит. Ол Бадыай Саабаттан Уруукай диэн уол төрөөбүт. Уруукай элбэх оҕоломмут. Уруукай биир уола Саввинов Николай Николаевич Ньурбаҕа киинэ-мэхээнньиктиир этэ. Билигин баар да буоллаҕына, лаппа кырыйдаҕа.

Манчаары 1805 сыллаахха төрүүр, Малдьаҕарга көскө 1859 сыллаахха кэлбит, 1870 сыллаахха өлбүт. Малдьаҕарга 54 саастааҕар кэлэр. Мототто диэн ааттаах дьахтары ойох ылар. Бу гынан баран, бары дөкүмүөннэригэр «ойоҕо суох» диэн суруллар эбит. Бука, сокуоннайа суох, көннөрү бииргэ олоруу майгытынан ыал буолан олордохторо. Хаалыҥ диэн үрэх баһа дойду баар. Мототто аймах-билэ дьоно аҕа ууһун быһыытынан тэринэн олорбут сирдэрэ. Кыҥаттара Манчаарыга биэ биэрбиттэр, онтун сылгылыы, Хаалыҥҥа тахса сылдьыбыт. Биэтин атаҕынан сырсан, тута сатаабыта, кыайан туттарбатах. Хайа да бэйэлээх киһи мөлтүүр-ахсыыр уһулуччу  ыарахан олоҕун олорбут, оччотооҕунан кырдьаҕас оҕонньор саастаммыт Манчаары мохсоҕол модьу, эрдээх дохсун санаатын ыһыктыбакка сылдьыбыта, ама, номоххо киирбэт буолуо дуо?

Малдьаҕарга Манчаары хаһан да биир хатыылаах тылынан ахтыллыбыта суох. Малдьаҕардар, саха норуотун бүттүүнүн курдук, Манчаары национальнай дьоруой буоларынан киэн тутталларын таһынан, кини олоҕун тиһэх сылларыгар бииргэ ыаллаһан иллээхтик, эйэлээхтик олорбуттарынан, саха уһулуччулаах киһитин көмүс уҥуоҕа кинилэргэ хараллан сытарынан, Манчаарыны кытта сэргэ Малдьаҕар аата мэлдьитин бииргэ ааттана туруоҕун бигэтик өйдүүллэр уонна сүрдээҕин үөрэллэр.

Боло Уус: “Манчаары уҥуоҕун хаттаан көрдөөн булан хостуохха”, -- диирэ оруна суох. Ол манныктан: Солобуй Дьарааһына-Ньукулаайап Бүлүүгэ олорон, Сунтаар кыраайы үөрэтээччитэ Г.Е.Федоровка чуолкайа суох, буккуурдаах информацияны биэрбит (Манчаары икки эбэ икки ардыларыгар көмүллүбүтүн туһунан). Аны туран, Баһылай Кириллин-Майгы төрдүттэн сымыйа кэпсээнин болҕомтоҕо тутуоҕуҥ.

Боло Уус Манчаары уҥуоҕун саҥалыы көрдөөн буларга этиитэ өйдөнүөн уонна ылыныллыан сөп этэ, өскөтө араас номох кэпсээннэр, бигэргэтиилэр, туоһулааһыннар, муҥ саатар, ырааҕынан ыпсыһа түһэн ылаллара, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэллэрэ эбитэ буоллар. Оттон мин 1945 сыллаахха Ольга Ионова ыыппыт хаһыыта сөптөөх этэ диэн бигэргэтэрбин кубулуппаппын.

Манчаары уҥуоҕа Айыы Айаҕар баара чуолкай. “Ольга Ионоваҕа атын киһи уҥуоҕун ыйан биэрбиттэр” диэн этии олоҕо суох. Итинник этэрбин быһааран биэрдим. «Төрөөбүт буора кутуллан сылдьар саппыйата көстүбэтэх» диэн быһаарыы, төттөрүтүн, буккууру таһаарбыт. Инньэ диэн этэр буоллахха, батыйа уонна саа эмиэ көстүбэтэхтэр эбээт. Ол курдук, буордаах саппыйа, туох эрэ биричиинэнэн, хара бастакыттан арай суох буолан биэрбит буоллун?

Бу эппиппиттэн барытыттан сиэттэрэн, О.В.Ионова хара ааныттан Манчаары көмүллүбүт уҥуоҕун хостообут эбит диибин, -- диэн санаатын түмүктүүр Малдьаҕар олохтооҕо, 83 саастаах Николай Дмитриевич Данилов.

Прокопий ИВАНОВ