Устуоруйа

Эспэдииссийэ тэриллиитэ

 Архыып матырыйаалын тутула, суруга-бичигэ уларыйыа суохтаах, онон хайдах баарынан биэрэбит.

 Ф.48. Оп.5. №69. Л.1. (архив РГО СПб).

 В Спелеологическую Комиссию Географического Общества

Записка о ледяной пещере “Абогыдисе” расположенной в известняках

на левом берегу реки Маи (правый приток Алдана)

В.Н.Махаев.

Пещера “Абогыдисе” (Чертов дом по-эвенкийски) расположена в кембрийских известняках на левом берегу р. Маи в 7 км выше ст. Ципанда. Главная пещера имеет два зала, в каждом из коих находятся по ледяному озеру (летом сверху растаявшему). В первом зале – Озеро Спелеологической Комиссии (длина 12 mt). Во втором – Озеро Географического Общества имеют у берега глуб. 1.50 mt. В сентябре озеро было наполнено плавающими льдинами. Стены зала покрыты ясно выраженными кристаллами льда на протяжении десятков метров. Во втором зале – ледяные сталактиты длиной до 3 mt. Сталактиты изо льда до полуметра. Летом исследовать всю пещеру не удалось т.к. озера мешали проникнуть вглубь пещеры, куда несомненно видны разветвления. Вокруг основной пещеры мною найдено несколько пещер.

Происхождение пещер – карстовое. Известняки сильнотрещиноватые (трещины трех направлений). Выполнение пещеры льдом в последующий период можно думать произошло в ледниковый период. Всю пещеру можно рассматривать, как известное проявление вечной мерзлоты, а часть ледовых форм – как реликт ледникового периода. Вокруг пещеры и вообще в бассейне реки Маи по р.р. Юдоме, Алдане, Б. Амму (р.Челака) – наблюдались следующие категории карстовых образований:

1) Карстовые пещеры

2) Подземные реки и источники

3) Карстовые воронки

4) “Незамерзающие мари” – незамерзающие болота благодаря питанию их теплыми карстовыми водами

5) Каррообразные углубления

Чрезвычайно интересно изучение взаимодействия карста на вечную мерзлоту и вечной мерзлоты на карст. Весьма интересным объектом для такого изучения является пещера “Абогыдисе” и изучение пещеры может идти в следующих направлениях:

1) Исследование пещеры, т.е. проникновение в заозерную часть пещеры, которое возможно только зимой, когда озера окончательно замерзнут.

2) Изучение возраста ледовых форм пещеры (и. обр. кристаллы льда по стенам пещеры).

3) Изучение кристаллической структуры льда и сравнение его со структурой льда Кунгурск. пещеры.

4) Изучение влияния вечной мерзлоты на современное (дальнейшее) развитие карстовых процессов.

Мы предлагаем организовать исследование этой малоизвестной пещеры зимой 1938 г. (марта месяца). Исполнителем этой работы могут быть геологи Раков Т.Д. и Махаев В.Н. Для переезда первого от Охотского моря через хребет Джугджур, потребуется закупка трех оленьих нарт. Для чего необходимо 1.400.рубл.

Решение этого вопроса желательно было бы теперь, поскольку геолог В.Н.Махаев скоро выезжает в вышеуказанный район. Оплату рабочей силы, каюров, продовольствие 3 недели, снаряжение – берут на себя участники экспедиции.

В случае решения об исследовании этой замечательной пещеры прошу переслать разрешение на работы и деньги для закупки нарт по адресу:

г. Москва. Средне-Овчинниковский пер. 8 квартира Недумовой передачи Махаеву Валерию Николаевичу.

Подробное описание пещеры и план по работам 1937 г. будет в ближайшие дни прислан в Государственное Географическое Общество.

Түгэҕэ суох хаспах

Интэриниэти тиҥсирийдэххэ, "абогыдисе" диэн тылынан тугу да булбаккын. Ол оннугар Валерий Николаевич Махаев аатын көрдөөтөххө, син көстөр эбит. Киниэхэ түмүкпэр эргиллиэҕим, оттон билигин ити үөһэ ыйыллыбыт докумуону ырытыахха.

Суруллубутунан сирдэттэххэ, бу хаспах Маайа (Мая) өрүс хаҥас кытылыгар баарын туһунан ыйыллыбыт. Маайа өрүс Алдан эбэ уҥа салаата буолар. Уһуна 1053 км тэҥнэһэр. Бу өрүс Саха сирин уонна Хабаровскай кыраай сирдэринэн-уоттарынан тайаан сытар. Бүтүн Сойуустааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэт Президиумун 1930 с. ахсынньы 10 күнүнээҕи Уурааҕынан бу хаспах сытар сирэ, Саха АССР сириттэн арахсан, Хабаровскай кыраайга силбэммит.

Атыннык эттэххэ,Уус Майаттан Охуоскай муора диэки айаннааттахха, Дьугдьуур диэн сис хайа сабардаан аҕай сытар эбит. Бу сис хайа хоту уонна соҕуруу өттүнэн түһэр үтүмэн үрэхтэрэ Чуумпу акыйаан уонна Хотугу Муустаах муораҕа тиксэллэр эбит. Дьугдьуур бэйэтэ 1990 сыллаахтан заповедник буолан, уопсай тайаан сытар сирэ 859 956 гектар иэннээх. Сиртэн хостонор баайа аатырар уонна сураҕырар да эбит. Бу сир биир дьикти көстүүтүнэн Кондер диэн хайа буолар. Кондер үөһэттэн көстүүтэ сылгы туйаҕын түгэҕэр иилэр боккуоп диэн тэриллэригэр олус майгынныыр. Төгүрүйэн сытар тас иэнэ 8 биэрэстэ, үрдүгэ муҥутуур сиригэр муора таһымыттан 1400 миэтэрэҕэ тэҥнэһэр. Бу Кондер хайа платинатын саппааһа аан дойдуга иккис миэстэҕэ турарын туһунан суруйаллар. Ону таһынан бу күндү таас манна араас көрүҥэ дэлэй уонна бүгүҥҥү күҥҥэ атын сиргэ ханна да көстө илик “кондерит” диэн минерал баара бэлиэтэнэр.

Оттон хаспахха эргилиннэххэ, икки атахтаах күннэтэ сылдьыбат, суола-ииһэ суох, тыал уонна күн уота эрэ салаабыт мастарын быыһыгар, икки сымара тааска хаххаланан, оннооҕор кыраҕы харахтаах ааһа түһэрин гына үөт талаҕынан күлүктэнэн, саһан аҕай сытар эбит. Интэриниэккэ "Ципандинская пещера" диэтэххэ, балай эмэ бооччойуу баар.

Оччотооҕу кэм үгүс докумуонугар көстөрүн курдук, ити хаспаҕы олохтоох эбэҥкилэр Абогыдисе диэн буолбакка, Абагы-Дже диэн ааттыыллар эбит. Сахатыттахха, “абааһы дьиэтэ” диэҥҥэ олус майгынныыр. Эмиэ үөһэ ыйыллыбыт докумуоҥҥа сигэннэххэ, быһаарыытыгар “чертов дом” диэн ыйыллар. Итиннэ эмиэ эргиллиэхпит. Билигин бу хаспахха тохтообокко, Ykt.ru форумҥа дьон кэпсэтиититтэн чуолаан Охотник диэн никтээх киһи 2008 сыл кулун тутар 18 күнүгэр суруйбутун эбии өйдөбүл курдук аҕалабын:

“Все-таки форумчане не знают про эту пещеру. Когда Пепеляев шел по тем местам в Якутию и когда отступали его люди, пещера служила складом. Это глубокая пещера, там есть подземное озеро. Легенды говорят о том, что там спрятаны золото и оружие пепеляевцев. Там есть наскальные рисунки и рунические письма и много интересного.

Спелеологи прошли где-то одиннадцать километров по пещере, а она тянется дальше. С металлоискателем никто не ходил. Неужели пещера проходит под Джугджурским хребтом и выходит на море? Интересно, “черт возьми.

Нашли еще одну пещеру. Привезли в подарок череп пещерного льва. Там костей много, пещера глубокая и нехоженая”.

Дьэ, аахтыгыт. 1976 сыллаахха хаспах иһинээҕи уутун таһыма лаппа намтаабытын кэннэ, иһирдьэ киирэн каарта оҥорбуттар. Ол да тухары түгэҕин кыайан булбатахтар. Олохтоох дьон этэллэринэн, хаспах иһинээҕи көрүдүөрдэрэ хас эмэ килэмиэтиринэн тэнийэллэр. Чинчийээччилэр суруйалларынан, хаспах түгэҕин диэки киирдэххэ, олус куттанар буолаллар эбит. Кырдьык, мин Мииринэйгэ үлэлии сылдьан, аллара шахта иһигэр уоккун-күөскүн барытын арааран баран олордоххуна, киһи иэнэ кэдэҥниир араас санаалара киирээччилэр. Учуонайдар быһааралларынан, күһүҥҥү “ытыс таһынар хараҥаҕа” киһи син биир хас эрэ суотай “мегапиксель” (Мпикс) көрөр, ол иһин сэрэйэр туруга (6-с чувствота) үлэлиир, тулатыгар туох буола турарын сабаҕалыыр. Оттон сир түгэҕэр дириҥник киирдэххэ, тыас-уус сүтэр, көрөр дьоҕуруҥ “0” мегапиксельга тэҥнэһэр эбит. Ол иһин киһи дьүһүйэн-оҥорон көрүүтэ (воображениета) оонньоон саҕалыыр. Хараҥаҕа хайа аанньа санаалар сайдыахтарай?!

Былыргы дьон олоҕо

Маны таһынан Цыпандаҕа хайа уруһуйдара бааллар. Ити бичийиилэри 10 тыһыынчаттан 2 тыһыынча сыл биһиги эрабыт иннинээҕи кэрчиккэ киллэрэллэр. Боруонса, неолит үйэлэрин уҥуоргу дьон айымньылара буолалларын туоһулууллар. Биллиилээх учуонайдар, ытыктыыр дьоммут Н.Н. Грибановскай 1946, Ю.А. Мочанов 1967, С.А. Федосеева 1975, А.П. Окладников уонна А.И. Мазин 1973-1976 сылларга үөрэппит түмүктэринэн, манна уопсайа 97 сурук баара биллибит. Бу суруктары Орто Элиэнэ, Өлүөхүмэ (Олоохуна) уонна Орто Амур таһынааҕы суруктары кытары уруулуу буолалларын ыйаллар.

Онон архыыпка итинник дэҥ кэриэтэ көстөр матырыйааллар тыытыллыбатах да буоллахтарына, икки атахтаах ону билбэтэ буолуо диэн саныыр алҕас эбит.

Валерий Махаев

Интэриниэт күүһэ диэн сүрдээх! Ол курдук Валерий Николаевич төрүччүтэ кытары көһүннэ.

Кини олоҕун кылгас сэһэнин сэгэттэххэ: Валерий Николаевич Махаев 1915 сыллаахха Витебскэй куоракка төрөөбүт. Оҕо эрдэҕиттэн феноменальнай өйдүүр дьоҕурдаах. Хоһоон, кэпсээн суруйарынан дьарыгырбыт. Лыахтары мунньар эбит уонна араас норуоттар өйдөһөллөрүгэр анаан айыллыбыт эсперанто тылынан үлүһүйбүт. Үөрэҕин бүтэрэн баран, хаспахтары үөрэтэр спелеолог буолар. Кэргэнэ Евгения Васильевна Львова, сэрии кэннэ Крымҥа олорон, гидрогеология, карст, тулалыыр эйгэ кыһалҕаларын үөрэтиигэ уонна туоратыыга үлэлээбит. Салгыы оригиналы аҕалабын:

“... Весной 1937 г. Валерий Махаев неожиданно поступил на работу в трест «Золоторазведка», хотя успешно работал над диссертацией. Он уехал в Сибирь, где работал в поисковых партиях. В 1940 г. к нему присоединилась жена с сыном, а маленькую дочь они оставили в Керчи у родителей Валерия. Письма его полны трогательной заботы о родных, рассказами о своей работе, уверенностью в успешных исследованиях. В конце 1940 г. его назначили начальником Жуинской экспедиции, которая проводила поисковые работы в Ленском золотоносном районе. В мае 1941 г. В. Махаев вместе с проводником отправился в маршрут по р. Чаре (Олоохуна өрүс хаҥас салата --У.З.), но вовремя не вернулся. Только через неделю нашли его тело с раной на голове. Следствие не проводили, так как началась война. Семье сообщили, что В. Махаев погиб при исполнении служебных обязанностей. В этой истории осталось много неясного и загадочного...”.

1935 сыллаахха Махаев Лев Гумилевтуун биир дьыалаҕа буруйданан хаайылла сылдьыбыттар. Анна Ахматова Сталинтан көрдөһөн, бу дьыалаҕа түбэспит дьон бары босхоломмуттар.

Ити курдук, хаһан даҕаны харахтаан көрбөтөх киһибин, кылгас дьылҕаламмытын билэн, устуоруйа быһыытынан көннөрү ахтарга сананным. Кини соһуччу бу дойдуга кэлбитэ араас төрүөттээх буолуон сөп: идэтийбит спелеолог баҕата, туспа дьон интэриэстэрэ, тус бэйэтин быһаарыныыта... Киһи араастаан ырыҥалаан ырытыан сөп эрээри, наукаҕа эмиэ бэрт үгүһү оҥоруохтаах киһи эдэр сааһыгар тыына былыргыта биһиги дойдубутугар быстыбыта, чуумпуран ылары эрэйэр.

          Хаспаҕым Абогыдисе аатыгар төннөр буоллахха, итиннэ икки араас  санаа баара биллэр. Бастакытынан, ити хаспахха киирбит дьон тыыннаах эргиллэн тахсыбаттарын иһин, кинини итинник ааттаабыттар. Иккиһинэн, кыһын тымныыга хаспах иһинээҕи күөлтэн сылаас салгын таһырдьа тахсарын иһин, “иһирдьэ абааһы тыынар” диэн толкуйтан буолуон сөбүн туһунан суруйаллар.