Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -13 oC

Хайа да норуот сайдыытын, кыаҕырыытын өрөгөйө кини судаарыстыбаннаһыгар көстөр.

Хайа да норуот сайдыытын, кыаҕырыытын өрөгөйө кини судаарыстыбаннаһыгар көстөр.

Судаарыстыбаннастаах норуот – ол аата түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах, бэйэтин биир кэлим наассыйа быһыытынан ылынар, ол интэриэһин туохтан да үрдүктүк тутар уонна ону көмүскүүргэ мэлдьитин күүстээх дьулуһуулаах буолар.

Былыргыттан быйылгыга диэри

Судаарыстыба, биллэн турар, араас кыыбаҕалаах. Аан дойдутааҕы бары сэриилэр судаарыстыбалар икки ардыларыгар бараллар. Ол аата ханнык эрэ аһара кыаҕырбыт судаарыстыба кырыктаахтык тыыллаҥнаталаан, быччыҥнарын оонньотолоон, ыаллыы судаарыстыбаларыгар суоһурҕанар, кинилэр национальнай интэриэстэрин кыпчыйталаан киирэн барар адьынаттаах буолар. Иирээн, будулҕаннаах олох, сэриилэһии саҕаланнаҕа ол.

Ити курдук, киһи аймах олорон кэлбит историятын былаһын тухары салҕанан бара турар. Күн бүгүн биһиги, Арассыыйа олохтоохторо, үүт-үкчү итинник балаһыанньаҕа киирэн олоробут. Үөскээбитин тухары тиэрэ байан, туора тотон кэлбит Эмиэрикэ, Арассыыйаҕа кыр өстөөх сыһыаннаммыт Украинаны сылаас хоойугар иитиэхтээн, онтон сидьиҥник ускайдаан, кэлин өссө хайдах сиэллэнэн-кутуруктанан иһиэ биллибэт айдааны тоҕо тардан баран, бэйэтэ бэрт мааны оҕо буолан дьылыйан ахан олорор.

Кылгастык эттэххэ, судаарыстыбалар ыытар бэлиитикэлэрэ сир үрдүгэр киһи аймахха мэлдьитин или-эйэни, кэскили, үтүөкэннээх сайдыыны мэктиэлээбэттэр. Улахан судаарыстыбалар ситиспит сөҕүмэр сайдыылара, кэлин тиһэххэ, өйдөөн көрдөххө, бэйэ-бэйэлэрин сир үрдүттэн симэлитэргэ туһаайыллыбыт баара-суоҕа өлөрөр, кыргар, алдьатар, эһэр турукка тиэрдиэхтээх сэп-сэбиргэл арааһынай арсенала буолар эбит.

 Оннугун да иһин, киһи аймах бэйэтин сайдыытыгар, кыаҕырыытыгар судаарыстыбаннас тутулуттан ураты атын ордук куорманы, мадьыалы билиҥҥитэ толкуйдуу илик эбит диэхтээхпит. Ол быһыытынан судаарыстыбаннастан аккаастанарга ханнык да төрүөт суох. Олорбуппут, олорон кэлбиппит курдук, салгыы олоруохпутун наада.

Олоҕор хаста өлө сыһа-сыһа тиллибитэ, хайдах тыыннаах ордубута биллибэт, сабаҕалаан көрүүнэн, үүрүүттэн үүрүүгэ сылдьыбыт кыра саха норуота судаарыстыбаннастаммыта биир үйэ кэм буолла. Бу –  саха норуотун олоҕор уонна дьылҕатыгар туохха да тэҥнэммэт сүдү суолталаах сабыытыйа буолар.

“Сахалар түҥ былыр судаарыстыбаннастаах этилэр дуо?” диир боппуруос күөрэйэн кэлээччи. Бэйэм боростуой толкуйбунан, саха эрдэтээҥҥи судаарыстыбаннастааҕа буолуо дии санаабаппын. Оттон судаарыстыбаннас диэн тугун-ханныгын, кини норуот олоҕор ылар суолтатын дьэҥкэтик билэригэр уонна өйдүүрүгэр букатын саарбахтаабаппын. Атын ханнык баҕарар биис уустара ити дьыаланы эмиэ бары өйдүүр буолуохтаахтар. Ол гынан баран, бэйэлэрэ судаарыстыбаннаһы тэринэргэ кыахтара тиийбэтэх биричиинэлэрэ хара баһаам буоллаҕа. Күүстээххэ мэлдьитин мөлтөх буруйдаах буоларыныы, оччотооҕу өлөрсүүлээх, кыргыһыылаах сахтарга ол кылгас тыстаах эрэйдээххэ кини күүстээх ыала сомоҕолоһор кыаҕы биэриэ этэ дуо? Суоҕа чахчы, ол оннугар утарытынан кырган, мэлитэн истэҕинэ эрэ табыллар этэ буоллаҕа.

Судаарыстыба булгуччу бэйэтэ бас билэр сирдээх эрэ буоллаҕына, судаарыстыба аатырар. Дьэбириэй норуотун олоҕун историятын өйдөөн кэлиэҕиҥ. «Таҥара таайдарынан» ааттанар, бары норуоттартан өйдөрүнэн саамай бэртэринэн ааҕыллар дьэбириэйдэр элбэх үйэлэргэ төрөөбүт дойдута суох, аан дойду үрдүнэн ыһыллан сылдьыбыттара. Кэмниэ кэнэҕэс 1948 сыллаахха эрэ ХНТ туруорсуутунан уонна биһиги «бытыктаах оҕонньорбут» Ыстаалын сөбүлэһиитинэн, онтон-мантан быһыта кырыйан сир быһан биэрэн, бэйэлэрэ судаарыстыбаланан тураллар.

Саха норуота бэйэтин дьоллооҕунан ааҕынар толору бырааптаах. Үйэ уонна олох тутуллара тосту уларыйар үрдүк мөҥүөннээх кэми көрсө уонна баттаһа төрөөбүт, үөрэхтэммит, норуоттарын дьоллуурга өйдөөх хааннарын туппут, бигэ андаҕары биэрбит чулуукан уолаттардаах этэ – саха норуота!

Хорсун уонна чиэһинэй сэһэргэһээччим

Саха норуотун судаарыстыбаннаһын туһунан ХИФУ бэрэпиэссэрэ, Арассыыйа үтүөлээх юриһа Макар Макарович Яковлевы кытта кэпсэттим.

yakovlev

Макар Макаровиһы киэҥник тэнитэн билиһиннэрэргэ улахан ханнык да наада суох курдук. Дьон-сэргэ бары бэркэ билэр, ылынар, ытыктыыр киһитэ. Арай ол онно кыратык эбэн этэр буоллахха, кини үгүһү билбит-көрбүт, араас эйгэҕэ эриллибит, элбэҕи аахпыт, толкуйдаабыт киһи буолар. Киһи биһириир биир үтүөкэннээх уратыта –  саныыр санаатын көҥүллүк уонна аһаҕастык этэригэр сытар. Маннык хаачыстыба киһиэхэ барытыгар бэриллибэт, сүнньүнэн хорсун уонна чиэһинэй дьоҥҥо бэриллэр, баар буолар хайҕаллаах хаачыстыба. Макар Макарович юрист эрэ быһыытынан буолбакка, хас да таһымнаах уонна түһүмэхтээх норуот дьокутаата буоларынан Саха Сирин судаарыстыбаннаһын боппуруостарыгар быһаччы кыттыһан, эттиин-хаанныын бэриниилээхтик үлэлээн турар. Кини – олорон кэлэн иһэр бүтүн олоҕунан, киэҥ өрүттээх үлэтинэн-хамнаһынан, өйүнэн-санаатынан, ыраас чиэһинэн дьиҥнээх судаарыстыбанньык буолар.

Сэһэргэһээччибин араас ыйытыыларынан олуйа-молуйа сатаабатым, ол букатын наадата суох. Бэйэтэ төһөнү баҕарар тото кэпсиир кыахтаах киһини кытта утарыта көрсөн олорорбун бэркэ диэн өйдүүбүн. Уонна, оттон оонньуу-күлэ эттэххэ, арааһынай чычаас боппуруостары биэрэн, аны акаарым биллэн хаалыа диэн сэрэхэдийэрим эмиэ баар. Дьэ, онон, кэпсээниҥ ааҕыҥ.

“Туора урдустар” этибит буолбаат?

– Саха Сирэ Нуучча судаарыстыбатын састаабыгар холбонуутун мин бастакытынан, бэйэ үтүө көҥүлүнэн уонна иккиһинэн үтүө көҥүлүнэн күһэллэн туран холбонууга араарабын. Тус бэйэм маныаха иккис барыйааны тутуһабын.

История наукатыгар сахалар хантан бу дойдуга кэлбиттэрэ чуолкайдык этиллибэт. Арааһынай сабаҕалааһыннар элбэхтэр. Биллиилээх юрист, саха суруйааччыта Николай Федорович Борисов сахалар төрүттэрэ хантан манна кэлбиттэрин туһунан Илин Сибиир, Бөтөрбүүр уонна олохтоох архыыптар дөкүмүөннэригэр олоҕурбут арамаанын суруйан бүтэрэн эрэр. Кини сабаҕалааһынан, сахалар төрүттэрэ биһиги эрабыт II үйэтиттэн саҕалаан Алтаай уонна Байкаал диэкиттэн Енисей өрүһүнэн билиҥҥи дойдуларыгар кэлбиттэр. Түүрдүү омуктар тылларын чинчийээччилэр түүрдүү урууналары ааҕан баран, төрдүгэр саха тыла турар эбит диэн түмүк оҥорбуттарын туһунан суруллан турар. Туурак норуотун бастакы бэрэсидьиэнэ Ата-Тюрк күннүгэр “саха тыла түүр омугун тылын төрүтэ” диэбит бэлиэтээһинэ баарын билэбит. Саха судаарыстыбаннаһын бастакы үөскэҕэ, саха омуга олорон ааспыт түһүмэх сайдыыта XVI үйэ саҕаланыан иннинэ кэми хабан чинчиллиэхтээҕин туһунан этиллибитэ эмиэ баар.

туора урдус

Саха Сирэ Нуучча судаарыстыбатын састаабыгар холбонуутугар төннө түһэн ылар буоллахха, 1642 сыллаахха Атамай буолаһыгар киирэр (билиҥҥинэн Куорунай улууһун сирэ-уота) үс нэһилиэгин, Кэбээйи икки нэһилиэгин, Нам 4 нэһилиэгин, ону таһынан Маҕан уонна Тулагы дьоно-сэргэтэ Головин бойобуода дьаһааҕы хомуйар бэрээдэгин  кытта сөпсөспөккө өрө тураллар. Кылгас кыргыһыы буулдьа саалаах хаһаактар кыайыыларынан түмүктэнэр. Головин бойобуода өрө турааччылар бас киһилэрэ Чымча ойууну уонна кини 5 уолун ыйаан өлөртүүргэ уураахтыыр.

Саха Сирэ Арассыыйаҕа холбоммута 45 сыл буолбутун кэннэ, 1677 сыллаахха Тыгын сиэнэ Маһары Бөдьөкө, Нохто Ньыкын (Нам) уонна Төрүкү Орсукаев (Мэҥэ) буоланнар нуучча ыраахтааҕыта Федор Алексеевиһы көрсөөрү, ыраах айаҥҥа туруналлар. Саха Сиригэр ити кэмҥэ киис харса суох бас-баттах бултанан, букатын кэриэтэ эстэ быһыытыйбыт кэмэ. Ол үрдүнэн нуучча хаһаактара олохтоохтортон дьаһааҕы хас да төгүллээн хос-хос хомуйар, аны аҕалара өлбүт ыаллартан уолаттарын уонна өлбүт аҕаларын дьаһаахтарын хомуйан ылар сидьиҥ үгэстэрэ тарҕаммыт кэмэ. Нуучча ыраахтааҕытыгар бастакынан тиийэ сылдьыбыт саха дьокутаассыйата, уһулуччу ыарахан быһыы-майгы үөскээбитинэн, кэпсэтии ыытан, дьаһаах төлөбүрүн чэпчэтии туһунан боппуруоһу туруоран, ол онто ситиһиилээхтик түмүктэнэр. 1768 сыллаахха дьокутаат Соппуруон Сыраанап Екатерина-II императрицаҕа бүрүйүөмнэтэн, дьаһааҕы хомуйууну саха кинээстэригэр сүктэрэр туһунан дьаһал тахсарын ситиһэр.1789 сыллаахха Сэһэн Ардьакыап эмиэ Екатерина-II «Сахалар тустарынан былаанын» тиксэрэр. Сэһэн Ардьакыап бу былааныгар Саха Сирэ Уркуускай күбүөрүнэтигэр быһаччы бас бэринэрэ табыгастааҕын, Дьокуускай суутун бигэргэтии туһунан, сир оҥоһуутун, сиргэ чааһынай бас билиини киллэрии, үөрэх уонна төрөөбүт тыл, олохтоох каадыр боппуруостарын туруорар.

1822 сыллаахха «Туора урдустар тустарынан устаап» ылыллар. Бу устаабынан сахалар көс олохтоох омуктарга киирсибиттэрэ. Степной Дууманы тэрийэр быраап бэриллибитэ. 1827 сыллаахха Дьокускайга Степной Дуума тэриллэн үлэлээн барбыта. Дуума нолуок, олохтоох салайыныы, сири оҥоруу боппуруостарын көрөр бырааптаммыта. Степной Дууманы саха норуотун парламентаризмын бастакы үөскэҕинэн, парламентаризм элэмиэннэриттэн таҥыллыбыт уорган быһыытынан ааттыырга толору быраап баар.

1912 сыллаахха саха оччотооҕу интэлигиэнсийэтин бас-көс киһитэ В.В.Никифоров-Күлүмнүүр көҕүлээһининэн уонна тэрийиитинэн, «Саха уобалаһын туора урдустарын сийиэстэрэ» ыытыллар. Сийиэскэ  Судаарыстыбаннай Дуумаҕа сахалар бэрэстэбиитэллэрин талар туһунан, Земствоны олохтооһун, киһи ахсын түһэриллэр нолуогу тохтотуу, оҕо оскуолаларын аһыы,тимир суолу тутуу боппуруостара көрүллүбүттэрэ.

Конфедералистар бырагыраамаларынан

– 1917 сыл бэс ыйыгар Г.В. Ксенофонтов күүстээх көҕүлээһининэн, «Саха үлэһит сойуустарын федералистара» бэлитиичэскэй баартыйа тэриллэр. Бу баартыйа туруорар дэбииһинэн буолбута: «Бэрэсидьиэн салайыылаах Арассыыйа бэдэрээлинэй тутулун туһугар».

турууласыы

1927-1928 сс. Саха Сиригэр конфедералистар хамсааһыннара баар буолбута. Конфедералистар бырагыраамаларыгар кинилэр Сэбиэскэй Көнүстүүссүйэ позицияларыгар бигэтик туралларын туһунан этиллибитэ. Саха Аптаныамынай Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэтэ Сойууһунай өрөспүүлүкэ анал туруктанар,  РСФСР-ы нөҥүөлээн, ССРС-ы кытары быһаччы дуогабары түһэрсиэхтээх боппуруостарын туруорбуттара. Сири, сир аннын, ууну уонна ойууру дьаһайар быраабы, киһи быраабын көмүскээһин боппуруостара көтөҕүллүбүттэрэ. 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр норуот дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ Сүбэринитиэтин туһунан дэкилэрээссийэни ылынарбытыгар саха конфедералистарын ити этиллэр бырагыраамаларын быһаччы олордон ылбыппыт.

(Саха үөрэхтээх дьонун ортотугар П.В. Ксенофонтов салайааччылаах конфедералистар хамсааһыннарыгар сыһыаннаан урут-уруккуттан араас өйдөбүл, тыл-өс баара биллэр. Оннук буолуохтааҕа да эбитэ буолуо. Ксенофонтовы бэйэтин иирбит бандьыытынан, саха дьонун соруйан өлүүгэ анньан биэрбит иирээкинэн ааттааһын бу элбэхтэн бэрт аҕыйаҕа эрэ. Конфедералистар бырагыраамаларыгар, бүгүҥҥү Украина нацистарыгар курдук өлөрүү, кыргыы, урусхаллааһын былааннара төрдүттэн суохтар. Барыта сөптөөх, сокуоҥҥа уонна быраапка олоҕурбут туруорсуулар. Арай кинилэр алҕастара диэн, оннук ааттыыр буоллахха, сэбиэскэй былаас, ол эбэтэр бэрэлэтирийээт диктатурата кими да чыыбырҕатар, уһаты-туора хаамтарар былаана эбэтэр бэлиитикэтэ суоҕун ситэрэн өйдөөбөтөхтөрүгэр сытар буолуон сөп. Эбэтэр конфедералистар хамсааһыннара, нуучча улуу суруйааччыта Максим Горькай хоһуйбутунуу, «Безумство храбрых» чаҕылхай холобура эбитэ буолуо дуо?

Макар Макарович Дэкилэрээссийэни ылыналларыгар конфедералистар бырагыраамаларын хайдах баарынан олордон ылбыттарын туһунан этиитин истэн бараммын, бэйэбин улаханнык сыыстарбатах эбиппин диир санаалаах хааллым. Биир суруйуубар конфедералистар сиэртибэлэрэ кураанахха буолбатах этэ. Саха норуотун өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар, ханнык эрэ уларыйыылаах-тэлэрийиилээх кэмнэргэ кинилэр туруорсубут идиэйэлэрэ хаттаан тиллэн, күөрэйэн кэлиэхтэрин сөп. Туох билиэй, баҕар, кинилэр оччолорго туруорсубут боппуруостара хаһан эрэ норуоттар икки ардыларынааҕы сууттарга бэрт иллээхтик, эйэлээхтик быһаарыллар түгэннэрэ үөскүөхтэрин сөп. Күн анныгар туох барыта уларыйа-тэлэрийэ, хамсыы-имсии, дьүһүн кубулуйа турар ыйаахтаах.

Саха конфедералистара норуоттарын туһугар сыгынньах тымныы тааска уурбут сиэртибэлэрэ ииримтийии көстүүтэ буолбатах этэ диир санаабыттан киэр этиммэппин. Кинилэр бэйэлэрэ сор суолламмыттара, дьоҥҥо-сэргэҕэ куһаҕаны аҕалбатахтара. Саха аныгы үүнэр көлүөнэлэрэ  конфедералистар үрдүк сыалларын улам дириҥэтэн, кэҥэтэн өйдөөн иһиэхтэригэр эрэл улахан. – П.И.).

Туруулаһыы

– 1917 сыл сэтинньитигэр В.И. Ленин этиитинэн, «Арассыыйа норуоттарын бырааптарын туһунан» дэкилэрээссийэ ылыллар. Онуоха бастакы пуунунан Арассыыйа норуоттарын тэҥ бырааптаныылара уонна сувереннай буолуулара ыйыллан сылдьар. Иккис пуунунан, Арассыыйа норуоттара бэйэлэрин судаарыстыбаларын үөскэтэн туран, ССРС-тан арахсарга тиийэ көҥүл бэйэни салайыныыга бырааптара суруллубута. Дэкилэрээссийэ бу пуунун Бэрэсидьиэн Владимир Путин бытааннык эстэр миинэ ууруллубутугар холоон турар. Үсүһүнэн, аҕыйах ахсааннаах национальностар көҥүллүк сайдыыларын туһунан пуун киирбитэ. В.И. Ленин бу Дэкилэрээссийэтэ СӨ XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарыгар сүрүн олук буолбута.

1921 сыл муус устар 13 күнүгэр Саха күбүөрүнэтин ревкомун бэрэссэдээтэлэ П.А. Ойуунускай (б) РКП Сибиирдээҕи ревкомун бюротугар уонна Сибнацка Саха Сиригэр аптаныамыйаны биэрии туһунан дакылааты оҥорбута. Саха Сиригэр аптаныамыйаны биэрии боппуруоһугар Хотимскай уонна Смирнов диэн табаарыстар утарар позицияны тутуспуттара. Кинилэр утарар сүрүн куоһурдарынан Саха Сирэ сайдыыта суоҕа, хомуньуус баартыйатын күүһэ өҕүллэҕэһэ, өрөбөлүүссүйэни утарар күүстэр онон туһанан, уобалаһы Дьоппуоҥҥа анньан биэрэр кутталлаахтара этилэр. Яковлев уонна Чуцкаев диэн Сибнац чилиэннэрэ аптаныамыйа бэриллэрин өйөөбүттэрэ. Онон, куолас хайдыһыыта тахсыбыта. Салгыы дакылаат Национальностар норуодунай хамыссырыйааттарын истиитигэр барар. Сибиирдээҕи ревком уонна Сибнац уобалас таһымнаах аптаныамыйаны биэрэр туһунан этиини киллэрэн баран, 1922 сыл тохсунньута бүтүөр диэри ол этиилэрин тутуһан сылдьыбыттара.

1922 сыл олунньутугар дакылаат Национальностар норуодунай хамыссырыйааттарын кэллиэгийэтин дьүүллэһиитигэр барар. Кэллиэгийэ Саха Сиригэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах аптаныамыйа бэриллэрин утарар. Бу кэмҥэ киһи дьиктиргиир түгэннэрэ үөскүүллэр. ННХ салайааччыта И.В. Сталин солбуйааччыта Карклиҥҥа Саха Сиригэр өрөспүүбүлүкэ анал туруктаах аптаныамыйа бэриллэрин туһунан суругу бэлэмнииригэр сорудахтыыр. Бу иннинэ аҕай Максим Аммосов таб. Сталиҥҥа бүрүйүөмнэппитэ биллэр. Тус бэйэм санаабар, маныаха Г.К. Орджоникидзе уонна Е.М. Ярославскай кыттыһыылара, кинилэр өйөбүллэрэ суох, онто да суох бэрт уһуннук тардыллыбыт дьыала итинник суһаллык хамсаабатах буолуохтаах.

1922 сыл тохсунньу 21 күнүгэр В.И. Ленин «Саха АССР-ы тэрийэр туһунан» уураах бырайыагын ылынар туһунан Политбюроҕа сурук суруйар. 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт Саха Аптаныамынай Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан дэкириэти таһаарар.

Уларыйыылаах 90-с сылларга

– Манна хоһулаһыннаран, аныгы кэмҥэ төннөр буоллахха, 1990 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр Б.Н. Ельцин бэрэссэдээтэллээх Арассыыйа Үрдүкү Сэбиэтэ  «Арассыыйа сүбэринитиэтин туһунан» дэкилэрээссийэни ылынар. Бу күнтэн Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыыта саҕаламмыта. Биһиги манна ити сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүбэринитиэтин туһунан дэкилэрээссийэни ылынабыт. 1991 сыл ахсынньытыгар норуот бүттүүн куоластааһынынан бастакы Бэрэсидьиэммитин талабыт. 1992 сыл муус устар 4 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун ылынар.

ельцин

Төрүт сокуон 5-с ыстатыйатыгар: «Сир, сир анна уонна атын айылҕа ресурсалара Саха Сирин норуоттарын олохторун төрүтүн быһыытынан туһаныллаллар уонна харыстаналлар» диэн этиллэр. Салгыы «Өрөспүүбүлүкэ сирин аннын баайа, Саха Сирин элбэх омуктаах норуоттарын эстественнэй баайдарын быһыытынан сыаналанар. Сир анныгар судаарыстыбаннай бас билии олохтонор» диэн этиллэр.

22-с ыстатыйа. «Өрөспүүбүлүкэ кырасданьыына куонкурустаһар төрүт быраабыгар олоҕуран, орто уонна үрдүк үөрэхтэри босхо ылар».

6-с ыстатыйа. «Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар бырамыысыланнай тобохтору көмүү уонна туһаныы бобуллар. Эмиэ ол курдук, дьаадырынай, химическэй, бактериологическай оҥорон таһаарыылар, нэһилиэнньэ бырааптарын уонна интэриэстэрин кэһэр, ону кытта маассабай өлөрүүлээх сэрии сэбин боруобалааһыннар булгуччулаахтык бобуллаллар».

Бу Төрүт сокуон бэртээхэй нуормалара, 2001 сыл кэнниттэн Эмиэрикэ эспиэрдэрин сүбэлэринэн оҥоһуллубут Арассыыйа саҥа Төрүт сокуонугар олоҕуран, суох оҥоһуллубуттара.

Арассыыйа экэнэмиичэскэй балаһыанньата улам уустугуран иһэринэн сибээстээн, 1992 сыл кулун тутар 31 күнүгэр субъектар бэдэрээлинэй киини кытта Федеративнай дөкүмүөнү оҥорсубуттара. М.Е.Николаев баһылыктаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин дэлэгээссийэтэ, Федеративнай дуогабар баттаныан иннинэ, ультиматум түһэрбитэ: өрөспүүбүлүкэ судаарыстыба  буолуохтааҕын туһунан. «Достояние» диэн тыл өйдөбүлүн «бас билии» диэҥҥэ кубулутар туһунан. Б.Н. Ельцин оччотооҕу юстиция миниистирэ Н.В. Федоровы ыҥыран ылан, сахалар туруорсуулара төһө сөптөөҕүн ыйыппыт этэ. Николай Васильевич бу туруорсуу оннуттан сөптөөҕүн быһааран биэрбит. Биһиги дэлэгээссийэбит ити туруорсуулара Федеративнай дуогабарга уонна кэлин Арассыыйа Көнүстүүссүйэтигэр киирэн тураллар.

Федеративнай дуогабарга илии баттаһыы кэнниттэн, СӨ дэлэгээссийэтэ Арассыыйа бырабыыталыстыбатын кытта экэнэмиичэскэй боппуруостарга, ол иһигэр бас билиини тыырсыы боппуруостарыгар дуогабар түһэрсибитэ. Онно олоҕуран, “АЛРОСА” АК хайдах курдук уустук быһыыга-майгыга, биир оннук улахан уустуктары ааһан туран тэриллибитин туһунан «Кыым» уонна «Туймаада» хаһыаттарга суруйан турабын.

(Макар Макарович үгүс уларыйыылардаах кэмҥэ ылыллыбыт СӨ Көнүстүүссүйэтин туһунан этиитигэр бэрт кыратык болҕомтону хатаан аһарыахпын баҕарабын. Дьэ, кырдьык, кыраҕытык уонна мындырдык ырытыллан оҥоһуллубут дьиҥнээх Төрүт сокуон этэ. Саҥа кэмҥэ дьон, норуот, уопсастыба тустарыгар күүстээхтик үлэлиэхтээҕэ. Үлэлээбитэ даҕаны. СӨ Төрүт сокуона дириҥ хорутуулаахтык үлэлииригэр биир сүрүн мэһэйдээҕэ. Арассыыйа Көнүстүүссүйэтэ хапытаал интэриэһигэр үлэлиирдии таҥыллыбыт буолан, субъектарын Төрүт сокуоннарын кытта сөп түбэһиспэт элбэх өрүттэрдээҕэ. «Улахан» Көнүстүүссүйэ, күүстээххэ көрүллэр быраабынан ордук туһанан, «кыралары» наар кини нуормаларыгар сөп түбэһэргэ сорунуулаах үлэни ыытан барбыта уонна ол онтун «чиэстээхтик» ситиспитэ.
Макар Яковлев холобурдаан аҕалбыт СӨ Көнүстүүссүйэтин аҕыйах ыстатыйатыгар даҕаны болҕомтоҕутун хатааҥ. Барыта дьон, өрөспүүбүлүкэ тыын интэриэстэрин көрөр ыстатыйалар. Маннык Көнүстүүссүйэнэн холкутук, көҥүллүк олорбуппут, үлэлээбиппит эбитэ буоллар, олохпутугар үчүгэй уларыйыылар тахсыахтара хааллаҕа. – П.И.).

Сыыһалар. Алҕастар.

– Арассыыйа 30 сыл устата арҕааҥҥы сыаннастарга сыста сатаан кэллэ. Олигархтар тустарынан киһи тугу да этэрэ суох. Либэрээллии бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй хайысхалары тутуһар бырабыыталыстыба баһылыктардаах, миниистирдэрдээх олорон, үлэлээн кэллибит. Үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар, оҥорон таһаарыыга, бэлиитикэҕэ, судаарстыбаннай тутууга, о.д.а. хайысхаларга өтөрүнэн көнө охсон биэрбэт улахан алҕастар таһаарылыннылар. 30 сыл тухары дойду тастан салайыы миэлиҥсэтигэр мэһиллэн кэллэ. Экэниэмикэбит дуолларга хам кэлгиллэн, илиилэрэ-атахтара суох буолбут киһиэхэ маарынныыр. Киин бааммыт судаарыстыбаҕа бас бэриммэт, бэйэтэ туспа суоллаах. Аан дойдутааҕы валюта пуондатын бэдэрээлинэй, эрэсиэрбинэй систиэмэлэринэн салаллан кэллэ.

Билигин даҕаны Бэрэсидьиэн В.Путин тула бырабыыталыстыбаҕа арҕааҥҥы либэрээллии көрүүлээх уонна хайысхалаах салайааччылар олороллор. Итинник балаһыанньа булгуччу тохтуохтаах, уларыйыы барыахтаах. Тас өстөөхтөөҕөр иһирдьэ ньылбыйан сылдьар атаскаан үксүгэр ордук сэрэхтээх уонна уодаһыннаах буолар. «Дьобуруопа уонна Эмиэрикэ аһатыахтара, таҥыннарыахтара» диэн бэйэни манньытар күүстээх эрэллээх этибит. Хайа муҥун, дьэ, тохтоотубут ини. Норуоту үлэлээбэт оҥорбуппут ыраатта. Производствобытын хаһан эрэ чөлүгэр түһэриэхпит дуо? Ыччат туһунан этэ да барыллыбат. Арааһынай сир быртахтара дуолларынан миллионер, барбах ыччат кумирдара буола сылдьаллар. Бу маннык түктэри көстүүлэри өрө тутуу, бырапагаандалааһын, били, уос номоҕор сылдьар эмэрикээн Аллен Даллес иитиэхтиир духуобунай дибиэрсийэтин санаппат дуо?

Аан дойду таһымыгар Арассыыйа оҥорон таһаарыыта 2%-ны ылар. АХШ уонна Кытай ылар өлүүлэрэ 20% уонна 30%-ҥа тэҥнэһэр. Бэйэ оҥорон таһаарыытын чөлүгэр түһэрии бастакы уочараттаах соругунан туруохтаах. Хоруупсуйаны утары дьиҥ сорунуулаахтык охсуһуу соруга Арассыыйаҕа хаһан эрэ бэбиэскэттэн сотуллуо дуо? Тус бэйэм онно тиийбит киһи диэн күн баҕалаахпын. Арааһата, өр кэмнээх күүтүү буолара буолуо диэн көхсүбүнэн сэрэйэбин.

Кыайыы биһиэнэ буолуоҕа!

– Арассыыйа Украинаҕа ыытар анал бойобуой эпэрээссийэтин туһунан. Тус бэйэм бу эпэрээссийэни ханнык да саарбахтааһына суох толору өйүүбүн. Арассыыйа өттүттэн бу күһэллэн туран ылыныллыбыт быһаарыныы буолар. Мантан атын суол суох. Кэлин 15 сылга АХШ уонна НАТО Украина бандеровецтарын Арассыыйаны кытта сэриилэһэргэ анаан-минээн иитиэхтээн кэллилэр. Идеология, сэрии сэбинэн, үбүнэн-харчынан хааччыйыы өттүнэн уһулуччу күүстээх үлэни ыыттылар. АХШ оборуонатын бүддьүөтэ – 800 млрд. дуоллар. Арассыыйа киэнэ - 60 млрд. Дьиҥнээҕинэн, Украина НАТО инники фронугар кубулуйда. АХШ уонна кини сателлита Дьобуруопа Украина нэһилиэнньэтэ чуумпу, иллээх олоҕунан олороругар быычыкаа да интэриэстэрэ суох. Утарыта турсуу төһөнөн уһуннук барар да, ол кинилэргэ эргиччи өттүнэн барыстаах.

Онон бу анал эпэрээссийэ тиһэххэ диэри тиэрдиллиэхтээх. АХШ уонна НАТО Арассыыйа күүһүн өһүлэргэ суоттаналлар. Ол кыаллыа суоҕа. Арассыыйа былыргы мифическэй бухатыыр Антей курдук, бэйэтин төрүт сиригэр-буоругар үктэнэн турарын быһыытынан, кини мөлтүөхтээҕэр, хата, күүһүрэн биэрэн иһиэҕэ. Арассыыйаны кыайар, кинини сөһүргэстэтэр букатын кыаллыбат дьыала. Онон, доҕоттор, ханнык да саарбахтааһына суох, кыайыы биһиэнэ буолуоҕа!

  • 3
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23