Политика

– Айсен Сергеевич, Саха Сирэ 100 сыл устата сайдан кэлбит суолун эргитэ санаатахха...

– Биһиги өрөспүүбүлүкэбит тэриллиэҕиттэн бу 100 сыл устата улууканнаах суолу ааста. Улуу убайдарбыт, саха омук чаҕылхай уолаттара Былатыан Ойуунускай, Махсыым Омуо­һап, Исиидэр Бараахап, Ыстапаан Ардьакыап өрөспүүбүлүкэни тэрийэр сылларыгар биһиги омукпут үөрэҕэ да, сайдыыта да суоҕа. Маннык улахан куораттар, бырамыысыланнас туһунан оччотооҕу дьон түһээн да баттаппата буолуо. Аҥаардас тыа хаһаайыстыбатынан эрэ тардыһан олороохтообут дойду этибит. Онтон өрөспүүбүлүкэ тэриллэн, судаарыс­тыбаннас олохтонон, Арассыыйаны кытта сүүс сыл устата бииргэ үлэлэһэммит, элбэх кыайыылаах-хотуулаах, ардыгар  түһүүлээх-тахсыылаах суолунан айаннатан иһэбит.

Билигин биһиги өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйа биир тирэнэр бөдөҥ субъега буолар. Күн-түүн тэтимнээхтик сайда турар. Дьоммут-сэргэбит бука бары үөрэхтээхтэр. Доруобуйа харыс­табыла аныгы мэдиссиинэ таһымыгар таҕыста. Култуурабыт аан дойдуга кэрэхсэнэр, омук быһыытынан уратыбытын билиһиннэрэр. Тылбыт Интэриниэт ситимигэр тарҕанар, электроннай тылдьыппыт цифровой эйгэҕэ үйэтитилиннэ. Спортсменнарбыт Олимп чыпчаалын дабайаллар, саха омугун аар саарга аатырдаллар. Билигин спорт ханнык баҕарар көрүҥэр аан дойду ааттаахтарын кытта күрэс­тэһэр кыахтаахпыт.

Бырамыысыланнаһы этэр буоллахха, Арассыыйа биһиги өрөспүүбүлүкэбит баайынан-дуолунан сайда турар диэтэхпинэ, бука, сыыһыам суоҕа. Алмааспытынан, көмүспүтүнэн, ньиэппитинэн, гааспытынан, чохпутунан, онтон да атын хостонор баайбытынан дойдубутун хааччыйабыт.

Итиччэ элбэх баайдаах өрөспүүбүлүкэҕэ олорон, кэлэр 100 сылга хайдах салгыы сайдыахтаах­пытын билиҥҥиттэн толкуйдуох тустаахпыт. Инникибитин ырыҥалаан, быһа холоон былааннаан көрүөхтээхпит. Өксөкүлээх Өлөксөй, Былатыан Ойуунускай курдук бөлүһүөк дьоммут “Аны 100 сылынан хайдах буолуохпутуй?” диэн толкуйдуур этилэрэ, ону сурукка-бичиккэ тиһэннэр, билигин биһиги кинилэр өтө көрүүлээх “Ойуун түүлүн”, “Интэлигиэн­сийэҕэ суругу”, “Сүүс сыллаах улуу былааны” ааҕан, сүбэ-соргу этиилэрин ылынан, бу айымньыларга тирэхтэнэн, инники кэскилбит соругун туруорарга ыйынньык оҥостобут.

Биһиги эрэнэбит, чопчу билэбит да диэххэ сөп – аны 100 сылынан биһиги модун Арассыыйабыт күүс­тээх, саамай сайдыылаах эрэгийиэнэ буолар кыахтаахпытын.

– Сахабыт Сиригэр бу сылтан ыла сүүс сыллаах саҥа кэрдиис кэм саҕаланар. Сүүс сыллаах былааммыт торумнаммыта дуо? Туох сыаллаах-соруктаах саҥа түһүмэхпитигэр үктэнэбит?

– Сүүс сыллаах былааны оҥоруохтаахпыт. Биһиги курдук киэҥ сирдээх-уоттаах, Уһук Илин улахан аҥаарын ылар өрөспүүбүлүкэ, Индияны кытта тэбис-тэҥ иэннээх эрэгийиэн күннээҕинэн олороро төрүт табыллыбат. “Биһиги кэннибититтэн атын дьон кэлэн оҥоруоҕа”, – диир сыыһа. Аҕыйах нэһилиэнньэлээх, улахан территориялаах, төрүт олохтоох омуктардаах, элбэх хостонор баайдаах өрөспүүбүлүкэҕэ итинник ээл-дээл сыһыан суох буолуохтаах. Сахабыт Сирэ балысханнык сайдыан баҕарар буоллахпытына, 50, 100 сылы толкуйдаан үлэлиэхтээхпит. Ол аата “чопчу маннык дьаһанан олоруохтаахпыт” диэн чопчу былааны ойуулуу охсубакка, “бу курдук гыннахпытына, онно тиийиэхтээхпит” диэн соругу туруоруохтаахпыт. Сүрүн сыалбыт – өрөспүүбүлүкэбит бигэ туруктаах буолуохтаах. Үлэ барыта ол туһугар туһуланыахтаах.

Биһиги сирбит-уоппут баай, ол кистэлэҥ буолбатах. Ону харыстыахтаахпыт уонна, сөптөөхтүк туһаҕа таһааран, нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун тупсарыахтаахпыт. Сирбит баайыттан тирэнэммит, аны дьон өйүн-санаатын, духуобунай эйгэтин сайыннарыах­таах­пыт. Өй-санаа, култуура, духуобунас сайыннаҕына, үс куппут чөл буоллаҕына, биһигини кэнники сүүс сылга бэртээхэй кэскил көһүтэр.

Мин үөрэбин – IT эйгэтигэр, креативнай индустрияҕа үлэлиир эдэр ыччаппыт түмсэн, улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай 1927 сыллаахха суруйбут “Сүүс сыллаах улуу былаанынан” бырайыак оҥостон, улуустары кэрийэн, олохтоох нэһилиэнньэни кытта көрсөн, аны кэлэр сүүс сылга Саха Сирин тыатын сирэ хайдах олоруохтааҕын тула кэпсэтэн, санааларын, сүбэлэрин, этиилэрин истэн, онно олоҕуран, 100 сыллаах былааны оҥоруохтаахтар. Миэхэ тиэрдибиттэринэн, балтараа тыһыынча курдук киһи санаа атастаһыытыгар кыттыбыт. Билигин да түмүктүү иликтэр, бу сыл устата кэпсэтиилэрин тэрийэн ыытыахтаахтар.

Ол ыччат эрэ былаан оҥостуох­таах буолбатах. Биһиэхэ киэҥ би­лиилээх учуонайдардаахпыт, кул­туурабыт эйгэтигэр чаҕылхай үлэ­һиттэрдээхпит, элбэх уопсастыбаннай түмсүүлэрдээхпит. Олор “Өрөспүүбүлүкэбит кэлэр сүүс сылга хайдах буолуохтааҕый? Ханнык чыпчаалга тахсыахтаахпытый? Туох тутуллуохтааҕый? Тугунан байыахтаахпытый? Дьоммут-сэргэбит хайдах олоруохтааҕый?” о.д.а. ыйытыылары таарыйар кэпсэтиини көҕүлүөхтэрин сөп. Онно этии бөҕө киириэ. Мөккүөр да тахсыан сөп. Санаабытын үллэс­тэн, сонун идиэйэлэри биэрэн, инники былааммытын бары биир сүбэнэн торумнуохпутун сөп.

– Ити ыччат былаана эҥин кумааҕыга тиһиллэн бигэргэнэр дуо? Кэлин: “Сүүс сыллааҕыта маннык кэпсэппиттэр эбит ээ”, –  дииллэрин курдук.

– Ханнык баҕарар кэпсэтии түмүктээх буолуохтаах. Кураанах куо­лу туһата суох. Сэһэргэһии кэмигэр саҕыллыбыт сонун идиэйэлэртэн кынаттанан, ким эрэ кинигэ суруйуо, сорох киинэ устуо. Ону кэлэр көлүөнэ сыаналыа.

– Дьиҥэр, аны 100 сылынан туох уларыйыы буолуоҕун хайабыт да бу диэн чопчу билбэт. Технология күн-түүн сайда турар. Оттон ол сайдыы сабыдыалыгар төрүт үгэспит, тылбыт, култуурабыт сүтүө суоҕа дуо?

– Итинтэн куттаныа суохтаахпыт. Этэллэр дии: “Үрдүкү технология, Интэриниэт, сибээс сайынна да, омук эстэр-симэлийэр”, –  диэн. Мин санаабар, технология дьайыытыгар баһый­тарбакка, төттөрүтүн, тиэхиньикэни бэйэтин баһылаан-көлүйэн, норуоппутун сайыннарыахтаахпыт. Глобализация диэн, биллэн турар, сүрдээх улахан күүс. Онтон кыайан куоппаккын, син биир бара турар бырассыас. Былыр да баара, билигин букатын да түргэн тэтиминэн барар. Историяттан билэбит, төһөлөөх улахан норуот­тары өтөн киирэн симэлиппитин. Тылларын, култуураларын умнан, биир халыыпка киирбиттэрэ. Ол гынан, өйдөөх омук мындырдык дьаһанар. Холобура, бу технологияҕа тирэнэннэр, цифровой эйгэҕэ бэйэлэрин тылларын, култуураларын устан, суруйан, үйэтитэн хааллараллар, ыччакка тарҕаталлар, аан дойдуга билиһиннэрэллэр. Биһиги эмиэ оннук гыныахтаахпыт. Билигин ютубка буоллун, атын порталларга да буоллун, оҕолорго аналлаах сахалыы контеммыт суоҕун тэҥэ. Бу боппуруос турбута ыраатта. Куолу курдук сылдьыбыта, хас мунньах аайы ахтыллан. Ону быһаарар кэм уолдьаста –  быйылгыттан бүддьүөккэ 40 мөлүйүөн солкуобайы көрөммүт, “Саха” НКИХ тэлэбиидэнньэнэн уонна Интэриниэтинэн ханаалларыгар оҕону үөрэтэр сахалыы биэриилэри оҥоруохтаахтар. 2019 сылтан төрүт олохтоох норуоттар тылларын харыстыырга туһуламмыт бырагырааманы үлэлэтэн саҕалаабыппыт. Онуоха 50-тан тахса мөлүйүөн харчыны көрбүппүт. Кэлэр да сылларга бэриллиэҕэ. “Култуураны, тылы харыстыыбыт”, –  диир буоллахха, көннөрү саҥабытынан эрэ буолбакка, дьыаланан көрдөрүөхтээхпит уонна бары туруулаһыахтаахпыт.

“Кыым” хаһыакка быйыл төрөөбүт тыл туһунан элбэх киһи илии баттаабыт суруга тахсыбыта. Ол этиилэргэ сөбүлэһэбин. Тылы аҥаардас судаарыстыба эрэ харааннаан олоруох­таах диэн буолбатах, төрөппүттэр, учууталлар, былаас бары таһымнара, култуура үлэһиттэрэ, суруналыыстар уо.д.а. бары холбоһоммут, тылбытын харыстыырга уонна сайыннарарга үлэлэһиэхтээхпит. Үөһэни көрө-көрө: “Ээ, биһиэхэ кыһамматтар” – диэн суланааччылар бааллар. Оттон дьыалатыгар кэллэххэ, бэйэлэрэ туох да көдьүүһэ суох үлэлииллэр. Ол иһин бэйэ-бэйэҕэ сэлээннэһэ сылдьыбакка тэҥҥэ үлэлиэххэ.

Быйыл Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр бэйэм этиилэрбин тиэрдибитим. Тылбыт туттуллар эйгэтин кэҥэтиэхтээхпит. Оскуолаларбытыгар сахалыы кылаастар баар буолуохтаахтар. Туспа саха оскуолалара аһыллыахтаахтар. Төрөөбүт тыл чааһа уруок быһыытынан элбиэхтээх.

Владимир Путин РФ норуоттарын култууратын үйэлээх баайын сылын биллэрэн, сөптөөх быһаарыныы ылынна. Ону биһиги туһанаммыт, бэйэбит култуурабытын Арассыыйа­ҕа, аан дойдуга таһаарыахха. Биһиги курдук ыһыах, олоҥхо, сиэр-туом, үгэс ханна да суох. Ол биһиги киэн туттар ураты баайбыт. Ону кыбыстыбакка көрдөрүөхпүтүн наада. Дьэ, сайын саҕаланна да, билигин суруйуохтара “Тоҕо ыһыахха харчы барыыбыт?” диэн. Кистэл буолбатах, ол бэйэлээтэр бэйэбит саха дьоно. Оччоҕо ыһыахтаамыахха ээ. Түҥ былыргыттан кэлбит үйэлээх үгэспитин аныгы сахалар ылан сотон кэбиһиэххэйиҥ. Дьэ, төһө бэрдий? Икки сылы быһа ковидтан сылтаан онлайн ааста. Туох үчүгэйдээх этэй? Былырыын Олоҥхо ыһыаҕын Өлүөхүмэҕэ тэрийбиппит төһөлөөх долгутуулаах, үөрүүлээх, кэтэһиилээх этэй? Дьон бары сүргэтэ көтөҕүллэн, алгыстанан, күүс-сэниэ ылан, дуоһуйбут сирэйдэрин көрөр астык этэ. Төһө да ыарахаттар баалларын үрдүнэн, ыһыахпытын бу са­йын Үс Хатыҥҥа булгуччу ыһыахпыт.

– Кырдьыга да, саха куттаах бары ыһыахпытын аҕынныбыт. Түһүлгэҕэ тоҕуоруһа түмсэн, сомоҕолоһуу тыынын күүһүрдэбит. Дьэ, норуоппут туох  тула түмсүөхтээҕий?

– Ханнык баҕарар сарсыҥҥылаах омук түмсүүлээх буолуохтаах. Түмсүүтэ суох норуот уһаабат дьылҕалаах, кылгас инникилээх, сотору кэминэн симэлийэн, сириттэн-уотуттан сүтэр-эстэр аналлаах. Ол иһин сомоҕолуу буолар диэн биһиэхэ олохпут сүрүн ирдэбилэ. Түмсүүлээх эрэ буол­лахпытына сайдар кыахтаахпыт. Хас биирдии сахабын дэнэр киһи ону өйдүөх тустаах. Биһиги ардыгар солуута суох арахсарбытын сөбүлүүбүт. Кистэлэҥ буолбатах, нэһилиэк быыбарыгар атааннааһыы бөҕө буолаллар. Итинник кыракый хайдыһыылар улахан сомоҕолоһууну халбаҥнатар, үрэйэр, суох гынар кутталлаахтар.

Үөрэрим диэн, кырдьыктыы кыһалҕа тирээн кэллэҕинэ, биһиги омукпут сомоҕолуу буолар кыахтаах эбит. Ону бу ааспыт сайын турбут баһаардарга көрдүбүт. Дьон-сэргэ турунан, 40-тан тахса нэһилиэги, киэҥ иэннээх ойууру-тыаны уоттан быыһаата. Норуот күүһүнэн үп-харчы, ас-таҥас хомуллан, улахан көмөнү оҥордулар. Айылҕабытыгар харыстабыллаах сыһыаммытын, төрөөбүт дойдубутугар бэриниилээхпитин дакаастаатыбыт.

Сүүс сыл анараа өттүгэр биһиги омукпут алаастарынан бытанан, ыһыллан олорбута. Онтон холкуостары тэрийэн, бөдөҥсүтүү саҕаланан, бөһүөлэктэргэ түмүллэн барбыппыт. 90-с сылларга тыа сахалара куоракка күргүөмүнэн көһүүлэрэ улааппыта. Билигин статистиканы көрдөххө, Дьокуускай үксэ – сахалар. Бу үчүгэй эрээри, тыл боппуруоһа сытыытык турда. Оҕолорбут оскуолаҕа үөрэппэттэр. Үөрэтэр да буоллахтарына, нэдиэлэҕэ биирдэ-иккитэ уруок эрэ быһыытынан бэриллэр. Оттон Интэриниэккэ, тэлэбиисэргэ барыта – нууччалыы. Түмүгэр сахалыы тылы туттубат да буолаллар. Ол иһин куорат үөрэҕириитин систиэмэтигэр, куорат култууратын эйгэтигэр тылы харыстааһыҥҥа улахан үлэ барыахтаах, маныаха өрөспүүбүлүкэ былааһа кыттыһыахтаах. Дьон ирдиир буоллаҕына, оҕо төрөөбүт тылынан үөрэниэхтээх. Дьокуускай –  төрүт олохтоох омуктар култуураларын киинэ буолуохтаах. Ити Аартыка киинин туохха анаан тута сатыыбыт? Норуоттарбыт, улуустарбыт култуураларын барытын биир сиргэ түмээри. Биһиги дьоммут-сэргэбит ырыалара-тойуктара, уус-уран оҥоһуктара, үҥкүүлэрэ-битиилэрэ, о.д.а. айымньылара нэһилиэккэ айыллан, оройуоҥҥа биһирэнэн, манна түмүллэн, аан дойдуга тахсыахтаах. Онон бу чааһыгар элбэх үлэ күүтэр.

– Баһаардар туһунан этэн аас­тыҥ. Сааспыт эргилиннэ, сайыммыт чугаһаата. Эмиэ кураан күннэр-дьыллар турдахтарына, былырыыҥҥы хатыланыа дуо?

– Кураан биир эрэ сыллаах буолбат. Быйыл хаар аҕыйах. Онон элбэх улуус кураанныах курдук. Соҕуруу уонна соҕурууҥҥу илин өттүгэр, Өлөөн, Мииринэй диэкинэн. Онон баһаар күөдьүйэр куттала баар...

Быйыл РФ Бэрэсидьиэнин уураа­ҕынан, быһаччы сорудаҕынан, баһаа­ры утары үлэ үбүлээһинэ биэс аҥаар төгүл улаатта. Ол түмүгэр биһиги 600-чэкэ саҥа үлэһити ыллыбыт. Тиэхиньикэ, мал-сал өттүгэр эмиэ хаһааҥҥытааҕар да элбэх харчы көрүлүннэ. Анал тыраахтардар, траллар кэл­лилэр. Киинтэн болҕомто улаатта. Нэдиэлэ аайы экология миниистирэ Алексанлр Козлов, итиэннэ Рослесхоз таһымыгар мунньахтар буолаллар. Үбүлээһин Арассыыйа өттүттэн быһаарыллан, билигин биһигиттэн тэрээһин чааһа ирдэнэр. Хомойуох иһин, сорох улуус баһылыктара “барытын үөһэттэн оҥоруохтаахтар, быһаарыахтаахтар” диэбит курдук кыһаллыбакка олороллор. Ити олох табыллыбат. Саамай интэриэстээх кинилэр буолуохтаахтар этэ буоллаҕа дии. Итинник тыын кыһалҕаҕа үлэлэһиэхтэрин баҕарбат дьон, мин санаабар, улуус баһылыга буолаллара боппуруос...

– Айсен Сергеевич, эн Ил Түмэҥ­ҥэ туһаайан этиигэр экологияҕа улахан болҕомто ууруллуохтааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээбитиҥ. Бу үлэ хайдах саҕаланан эрэрий?

– Экология боппуруоһа барыбытын долгутар. Биһиги сирбит баайа элбэх, ол гынан баран, сиртэн хостоноругар да буоллун, туһаҕа тахсарыгар да буоллун, айылҕаҕа хоромньута олох кыра буолуохтаах. Хомойуох иһин, сэбиэскэй да былаас кэмигэр, дьалхааннаах 90-c сылларга даҕаны, айылҕа харыстабылын боппуруоһа улаханнык болҕомтоҕо ууруллубатаҕа. Көмүсчүттэр тыһыынчанан гектар сири үнтү хаһан алдьаталларыттан саҕалаан, атомнай дэлби тэптэриилэргэ тиийэ араас урусхалы таһаарбыттара. Билигин олор сир оспот баастара буолан оҥоһон сыталлар.

Биһиги тулалыыр эйгэбитин харыстыырга куруук туруулаһабыт. Сорох ардыгар аһары да барарбыт буолуо. Ол өйдөнөр. Ити эрээри бэйэбит эмиэ экологическай култуурабытын үрдэтиэх тустаахпыт. Дьокуускайга олороммут, ханна эрэ ыраах Мииринэйгэ дуу, Нерюнгрига дуу сир баайын хостооччулары (ардыгар оруна да суох буоллар) саҥарабыт, сэмэлиибит. Оттон бэйэбит тиэргэммитигэр өрөһөлүү сытар бөххө харахпытын симэбит. Куораттан аҕыйах миэтэрэ бардыбыт да, ойуурбут тобус-толору бөх-сыыс. Ити халлаантан түспэтэҕэ, ким эрэ кэлэн уурбатаҕа –  бэйэбит киэнэ ыһылла сытар. Сыбаалкабытын кыайбатахпыт ыраатта. Быйыл, дьэ, үлэлэр саҕаланнылар. 2022-2023 cc. аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир полигон тутуллан, эргэ сыбаалканы утилизацияҕа, рекультивацияҕа ыытыахпыт. Ити эмиэ улахан үлэ.

Дьиҥэр, Саха Сирэ аан дойдуга өссө саамай ыраас сир. Ол иһин ураты харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт, өбүгэбит хаалларбыт сирин-уотун, тыытыллыбатах айылҕатын үүнэр көлүөнэҕэ чөл хаалларыахтаахпыт. Ол туһуттан өйбүт-санаабыт уларыйан, бөҕү ыспаттан саҕалаан, наардаан, арааран быраҕарга тиийэ үөрэниэхпитин наада. Ити биир-икки сылынан быһаарыллыбат. Ол гынан баран, күн аайы бэйэбититтэн ирдээн, үөрүйэх оҥостуохтаахпыт.

– Ийэ сылыгар туох үтүө улары­йыы­лары күүтэбит?

– Ийэ сылын биллэрбиппин дьон-сэргэ үөрэ ылыммыта миигин олус долгуппута. Санаам үрдүү, сүргэм көтөҕүллэ сылдьар. Нэһилиэнньэ итинник үөрүө диэн, кырдьыгынан эттэххэ, күүппэтэҕим. Ол аата кэтэспит эбит. Биһиги олохпутугар ийэ суолтата сүҥкэн. Ийэ диэн барыбытыгар ытык киһи буоллаҕа дии. Ол статуһун уопсастыбаҕа бигэргэтэргэ элбэх үлэ көһүтэр. Ийэлэри кытта көрсөн кэпсэппитим, этиилэрэ элбэх. Кинигэ таһаарыыттан саҕалаан, кыыс оҕону иитиигэ бырагыраама ылынарга тии­йэ. Үбүлүөйдээх тэрээһиннэрбитигэр кинилэр этиилэрин учуоттуохпут. Оҕолордоох дьиэ кэргэннэргэ көмө бара турар: саҥа социальнай босуобуйалар, “Үйэ оҕолоро” хапытаал, о.д.а. 2022 сылга Саха Сирин олохтооҕун ахсаана мөлүйүөн буолуо диэн эрэнэбин.

– 2021 сыл түмүгүнэн экэниэмикэ тупсубута бэлиэтэммитэ. Ханнык салааларга сэргэхсийии таҕыста?

– Бу кэнники уонунан сылларга саамай үчүгэй түмүктээх сыл буолла. Бырамыысыланнаспыт 17% курдук улаатта. Ити Арассыыйаҕа 10 иһигэр киирэр түмүк. Баалабай бородууксу­йа­быт 1 трлн 400 млрд солк. буолла – эмиэ улахан ситиһии. 2018 сыллаахха биһиги триллиону саҥа аһарбыппыт. Ити түмүгэр бүддьүөппүт, хаһан да буолбатаҕын курдук, 300 млрд солкуобайтан тахсан, билигин 330 млрд солк. тула  кэпсэтии бара турар. Улахан тэрилтэлэр үчүгэйдик үлэлээннэр, элбэх нолуогу төлөөннөр, хааһынабыт хаҥаан, тыабыт хаһаайыстыбата, доруобуйа харыстабыла, култуура, үөрэҕирии, о.д.а. салаалар үбүлээһиннэрэ лаппа эбилиннэ. Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта төһөнөн үрдүүр, соччонон дохуот улаатар. Оттон ол үп-харчы социальнай эйгэлэрбитин сайыннарарга туһуланаллар.

Ааспыт сылга сир баайын хостуур тэрилтэлэрбит бары үчүгэй түмүктээхтэр. Алмаас өттүгэр эттэххэ, 2020 сылы оттон-мастан тардыһан түмүктээбиппит. Сыл аҥаара биир да атыыламматаҕа. “Алмаас эһиннэ, бүттэ”, – диэччилэр да бааллара. Ону сөптөөх бэлиитикэни ыытаммыт,  Бэрэсидьиэн биһигини күүскэ өйөөн, бу 2021 сылга былырыын атыыламматах уонна быйылгы таастары барытын батаран, хаһааҥҥытааҕар да улахан дивиденнэр киирэннэр, өрөспүүбүлүкэбит уонна алмаастаах 8 улууспут бүддьүөттэригэр улахан көмө барда.

40-ча туонна көмүһү хостооммут, өрөспүүбүлүкэбит историятыгар саҥа ситиһии баар буолла. ССРС да кэмигэр итинник көрдөрүү суоҕа. Онон Арассыыйаҕа үһүс-төрдүс миэстэҕэ таҕыстыбыт.

Чохпутугар отучча мөлүйүөн туоннаны хостоотубут. Ити эмиэ хаһан да буолбатах ситиһии. Аҕыйах сыллааҕыта 10 млн туоннаны хостуурбут. Өссө ити көрдөрүүнү улаатыннарыахпыт. Ону, аны, тимир суолбут кыайбат. Ол иһин бу боппуруоска РФ Бэрэсидьиэнин таһымыгар мунньахтар буолаллар – “Саха Сирин чоҕун хайдах гынан таһаарабыт?” диэн ыйытыыга. Урут “Эльгауголь” буоллун, “Якутуголь” буоллун, нолуогу төлөөбөттөрүн тэҥэ этэ. Кып-кыраны биэрэллэрэ – 100 эҥин мөлүйүөнү. Оттон былырыын “Эльгауголь” нолуога 5 млрд солкуобайтан тахса буолла. “Өссө улаатыннарар кыахтаахпын”, –  диир.

Ньиэппит 17 млн туонна хостонно, гааска 14 млрд кубка таҕыстыбыт. Үөрэрим диэн, “Сургутнефтегаз”, “Таас Үрэх” хампаанньалар өрөспүүбүлүкэҕэ нолуок төлөөһүнүнэн “АЛРОСА” кэнниттэн иккис миэстэҕэ таҕыстылар. Кэлэр да сылларга ньиэп сыаната үрдээтэҕинэ, ити хампаанньалартан лаппа үчүгэй дохуот киириэҕэ.

Төһөлөөх да кураан сайын аастар, тыа хаһаайыстыбатыгар аллара түһүүнү таһаарбатылар. Бу эмиэ туһугар ситиһии. Ити иһин тыа дьонугар-сэргэтигэр махтаныам этэ.

– Оччотугар сылбытын үчүгэй бүддьүөттээх саҕалаатахпыт дии. Ол эрээри дьон ыйытар: “Ону туохха ороскуоттуугут?” – диэн.

– Бүддьүөппүт хаһааҥҥытааҕар да дьэҥкир. Бүддьүөт докумуона билигин тыһыынчанан страница­лаах. Урукку чараас буолара. Билигин туох баар кыракый эбийиэккэ тиийэ барыта сиһилии суруллан, төһө-хас ороскуоттаммыта отчуоттанар. Биһиги сыалбыт – социальнай эйгэҕэ (үөрэҕирии, култуура, спорт, о.д.а) үбүлээһин сөптөөх буолуохтаах. Быйыл­гы бүддьүөппүтүгэр ити салаалары үчүгэйдик үбүлээн олоробут. Хомунаалынай хаһаайыстыбабытын эмиэ. Энэргиэтикэҕэ эҥин саахал элбэҕин бары бэркэ билэбит. Кыһын тоҥмот туһуттан ботуччу үп барара сөптөөх. Инвест-бүддьүөт нөҥүө бырагыраамаларбыт элбэхтэр. Онон ити оскуолалар, балыыһалар, култуура дьиэлэрэ, спорт эбийиэктэрэ тутуллаллар. Тыа сиригэр анал комплекснай бырагыраамалар үлэлииллэр. РФ Бэрэсидьиэнин дакылаатыгар этиллибитэ, 2021 түмүгүнэн саамай элбэх бырайыактаах Саха Сирэ диэн. Бу да сылга ону хатылыахпыт. Онон бүддьүөппүт дьэҥкир. Ким баҕарар көрөр-ырытар кыахтаах, официальнай саайтарбытыгар барыта баар. Хас биирдии кэппиэйкэҕэ тиийэ быһааран кэпсиир кыахтаахпыт.

– Айсен Сергеевич, тохсунньуга 50 сааскын туолбутуҥ. Бу кэрдиис кэми хайдах сыаналыыгын?

– Оҕо сылдьан 50-наах киһини кырдьаҕас курдук көрөрүм. Билигин бэйэбин оннук санаммаппын. Олоҕум ортоку омурҕаныгар үктэнэн, салайар үлэҕэ толору ситэн-буһан, дойдубут, норуоппут туһугар өссө күүскэ үлэ­лиир соруктаахпын. Онуоха сөптөөх билиилээхпин уонна уопуттаахпын. Сахам Сирин дьонугар махтаныам этэ, быыбардарга миигин өйөөн, билигин Арассыыйа саамай улахан субъегын салайа олоробун. Ол миэхэ эппиэтинэс уонна чиэс.

Бэчээккэ Анисия Иевлева бэлэмнээтэ