Политика

Төрөппүккэ да, иитэргэ да тэҥник

Ити сокуон барыла эдэр дьиэ кэргэҥҥэ бастакы оҕо төрөөтөҕүнэ биитэр үс ыйын туола илик оҕону иитэ ыллаҕына бэриллэр биир кэмнээх харчынан төлөбүрү ылар дьон кэрискэтин кэҥэтэргэ туһуламмыт.  «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьиэ кэргэн, ийэ, аҕа уонна оҕо көмүскэлин харыстабылын туһунан» сокуон 18-с ыстатыйатын 2-с чааһыгар сөп түбэһиннэрэн, эдэр ыал бастакы оҕото төрөөтөҕүнэ биитэр үс ыйын туола илик оҕону иитэ ыллаҕына, биир кэмнээх харчынан төлөбүр бэриллэр

Бу сокуоҥҥа олоҕуран тахсыбыт оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ харчынан төлөбүрү анааһын уонна биэрии бэрээдэгин балаһыанньатын бигэргэтэр туһунан Бырабыыталыстыба уурааҕын 3.4. пуунун быһыытынан, эдэр ыал биир кэмнээх харчынан төлөбүрү бастакы оҕотун төрөттөҕүнэ – оҕо биир сааһын туолуор диэри, оттон саҥа төрөөбүт оҕону иитэ ыллаҕына – оҕо үс ыйын туолуор диэри ылар бырааптаах. Атыннык эттэххэ, үс ыйын ааспыт оҕону иитэ ылбыт дьиэ кэргэҥҥэ биир кэмнээх харчынан төлөбүр көрүллүбэт эбит. Итини көннөрөр сыалтан, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьиэ кэргэн, ийэ, аҕа уонна оҕо көмүскэлин харыстабылын туһунан» сокуон 18-с ыстатыйатын 2-с чааһыгар эдэр ыал биир кэмнээх харчынан төлөбүрү ылар быраабын иитэ ылбыт оҕото биир сааһын туолуор диэри уһатар туһунан уларытыы киллэрилиннэ.   Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата 2009 сыллаахха, бэс ыйын 25 күнүгэр таһаарбыт 269 №-дээх уурааҕынан, элбэх оҕолоох ыаллар оскуолаҕа кэтэр, спортивнай уонна улаатан эрэр олдьот оҕо таҥаһын атыылаһалларыгар анаан сыллата харчынан көмө көрүллэр. Саҥа сокуон барылыгар «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьиэ кэргэн, ийэ, аҕа уонна оҕо көмүскэлин харыстабылын туһунан» сокуон 17-с ыстатыйатын 3-с чааһыгар сыллата бэриллэр харчынан көмөнү анааһын бэрээдэгин өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата олохтуурун туһунан нуорма киллэриллэн биэрдэ.  

Оҕо бырааба чорботуллар

Салгыы «Оҕо быраабын туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонугар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла бастакы ааҕыыга көрүлүннэ. Сүрүн иһитиннэриини дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова оҥордо.  «Оҕо быраабын туһунан» сокуон 1994 сыллаахха ылыллыаҕыттан бэрт кыратык, сүрүннээн федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн уларытыллыбыта. Кэлиҥҥи уларытыы 2015 сыллаахха оҥоһуллубута. Ити кэмтэн ыла балачча кэм ааста, оҕо аймах дьыалатын эйгэтигэр ыытыллар бэлиитикэҕэ кэккэ  уларыйыылар таҕыстылар, онон ситимнээн нуормаламмыт быраап аахталарыгар, Арассыыйа Федерациятын Конституциятыгар эмиэ тустаах  уларытыылар киллэрилиннилэр. Инньэ гынан, оҕо аймах көмүскэлигэр туһаайыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоҥҥа эмиэ уларытыы киллэриллэрэ, эргэрбит нуормалары саҥанан солбуйар ирдэммит.Саҥа сокуон барылыгар кэлиҥҥи сыллардаах уларыйыылар-тэлэрийиилэр учуоттаммыттар. Чуолаан, Арассыыйа Конституциятыгар 2020 сыллаахха эбии киллэриллибит «судаарыстыба оҕолор духуобунай, сиэр-майгы,  өй-билии уонна эт-хаан өттүнэн эргиччи сайдар усулуобуйаларын тэрийиэхтээх» диэн этии сүрүн бириинсип быһыытынан сокуон бырайыагын аан тылыгар суруллубут. Оҕо быраабын мэктиэлээһиҥҥэ туһуламмыт федеральнай сокуоннар, ол иһигэр Дьиэ кэргэн кодексын, өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын кэккэ нуормалара киллэриллибиттэр, судаарыстыбаннай былаас уорганнарын боломуочуйалара чопчуламмыттар.  Саха Өрөспүүбүлүкэтин Оҕо быраабыгар боломуочунайын олохтуур туһунан саҥа ыстатыйа эбиллибит.  

Аны аҕаҕа бэриллэр

«Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Дьиэ кэргэн» ийэ хапытаалын туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонугар кэккэ уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла 43-с боппуруоһунан көрүлүннэ.  Биллэрин курдук, быйыл муус устар 30 күнүгэр ылыллыбыт «Арассыыйа Федерациятын кэккэ сокуону таһаарар аахталарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» 116 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, «Оҕолоох дьиэ кэргэттэри судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн эбии дьаһалларын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа тустаах уларытыылар оҥоһуллубуттара. Дьэ, онно сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын ылар дьон кэрискэтэ кэҥэтиллэр буолбут.

Билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала, чуолаан ийэҕэ бэриллэр, кини  оҕотун тоҕус ый устата иһигэр илдьэ сылдьарын, уот халахайга киирэн  төрөтөрүн, иитэрин-аһатарын (баҕар, аҥаардас буолан, бэйэтэ эрэ кыһалыннаҕына табыллара буолуо) уонна кыра оҕолоох ийэ үлэ буларыгар уустуктары көрөрүн учуоттаан. Дьахтар ийэ хапытаалын ылар бырааба сокуонунан тохтотуллубут биитэр бобуллубут эрэ түбэлтэтигэр, ийэ хапытаала эр киһиэхэ (аҕаҕа) бэриллэр, өскөтүн кини бастакы, иккис уонна онтон салгыы кэлэр оҕолоругар соҕотох иитээччи-аһатааччы буоллаҕына.Саҥа сокуон барылынан 2011 сыл тохсунньу 1 күнүн кэнниттэн төрөөбүт, үһүс уонна онтон кэлэр оҕолорун (Арассыыйа Федерациятын гражданнарын) оҕолор ийэлэрэ (Арассыыйа Федерациятын гражданката буолумуон да сөп) өлөн, соҕотоҕун иитэр аҥаардас аҕа судаарыстыба өйөбүлүн эбии дьаһалларыгар хабыллар.Ону таһынан, сокуон барылыгар оҕотун (оҕолорун) бэйэтэ иитэр аҥаардас аҕа өллөҕүнэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала оҕоҕо (оҕолорго) көһөрүллэрэ ыйыллар.Маннык пуун федеральнай бүддьүөттэн көрүллэр ийэ (дьиэ кэргэн) хапытаалыгар сыһыаннаан, «Оҕолоох дьиэ кэргэттэри судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн эбии дьаһалларын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа киллэриллэн турар. Ону таһынан, бу федеральнай сокуоҥҥа киллэриллибит уларытыыларга сөп түбэһиннэрэн, саҥа сокуон барылыгар иитэртэн аккаастанан, оҕотун төрүүр дьиэҕэ, доруобуйа харыстабылын атын даҕаны тэрилтэтигэр хаалларбыт уонна оҕотун атын киһиэхэ (ыалга) ииттэрэ биэрэрин туһунан суругунан биллэрбит ийэ  өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалы ылар бырааба быһыллар.

Алена Атласова,  дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:

– Парламент сааскы түмүк пленарнай мунньаҕар дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэт иһинэн ааспыт, дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах бэлиитикэтигэр сыһыаннаах алта улахан сокуон барылын көрдүбүт. Бу сокуон барыллара биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр социальнай бэлиитикэ эйгэтигэр утумнаах үлэ ыытылларын кэрэһилииллэр. Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитин чэрчитинэн оҥоһуллубут эпиэкэҕэ биитэр иитиэх дьиэ кэргэҥҥэ сылдьар тулаайах оҕолорго сыһыаннаах сокуон барыла бүтэһиктээх ааҕыыга ылылынна. Ону таһынан, оҕо, ийэ, аҕа, дьиэ кэргэн харыстабылыгар, оҕо быраабыгар тирэх буолар уонна ийэ хапытаалын туһунан сокуоннары тупсарар инниттэн тустаах уларытыылары киллэрэр сокуоннар барылларын ылынныбыт. Бу – парламент бырабыыталыстыбаны кытары бииргэ үлэлээһинин түмүгэ.

Раиса СИБИРЯКОВА