Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэс ыйын 14 күнүгэр ыытыллыбыт пленарнай мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев көҕүлээһининэн, “Саха  Өрөспүүбүлүкэтин сорох конституционнай сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан” диэн ааттаах, олус улахан суолталаах Конституционнай сокуон ылылынна.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэс ыйын 14 күнүгэр ыытыллыбыт пленарнай мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев көҕүлээһининэн, “Саха  Өрөспүүбүлүкэтин сорох конституционнай сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан” диэн ааттаах, олус улахан суолталаах Конституционнай сокуон ылылынна.

Бу сокуон 2023 сыл тохсунньу 1 күнүттэн күүһүгэр киирдэҕинэ, сокуону оҥоруу үлэтэ-хамнаһа (законотворческий процесс) чыҥха уларыйыаҕа.

Нууччалыы эрэ этэ

Урут сокуон барылын көҕүлээн киллэрэр бырааптаах субъектар (субъекты законодательной инициативы) сокуон барылын, ол эбэтэр бырайыагын, биир эрэ судаарыстыбаннай тылынан -- нууччалыы -- бэлэмнээн баран, Ил Түмэҥҥэ киллэрэр буоллахтарына, билигин кинилэри бу саҥа ылыллыбыт сокуон икки судаарыстыбаннай тылларынан иккиэннэринэн сокуон барылын киллэрэргэ эбээһинэстиир.

 Бу сокуон барылыгар сыһыарыы докумуоннар, холобур, быһаарыы сурук (пояснительная записка), финансовай уонна экэнэмиичэскэй өттүнэн быһаарыы (финасово-экономическое обоснование) эмиэ икки тылынан оҥоһуллуохтаахтар. Оттон Ил Түмэн ол икки тылынан киирбит сокуон барылын көрүү уонна ылыныы бары стадияларыгар, ол эбэтэр бастакы, иккис уонна үһүс ааҕыыларга барыларыгар, эмиэ икки тылынан тэҥҥэ көрөр уонна ылынар буолуоҕа.

Билиҥҥи кэм туругунан Арассыыйа 22 национальнай өрөспүүбүлүкэтиттэн иккитигэр эрэ -- ол эбэтэр Татарстан уонна Тыва өрөспүүбүлүкэлэригэр -- сокуону оҥоруу үлэтэ-хамнаһа икки судаарыстыбаннай тылларынан иккиэннэринэн бииргэ оҥоһуллаллар, көрүнүллэллэр уонна ылыныллаллар.

Оттон биһиэхэ, Саха Сиригэр, күн бүгүнүгэр диэри сокуону оҥоруу үлэтэ-хамнаһа Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламеныгар биир эрэ тылынан, о.э. нууччалыы тылынан ыытылла олорор. Ол аата Ил Түмэн нууччалыы тылынан көрбүт, ылыммыт сокуоннара уонна уураахтара ол эрэ кэнниттэн тылбаастанан баран, публикацияҕа бараллар.

Тылбаасчыттары бэлэмниир сорук

 Дьэ, онон кэлэр 2023 сылга бу саҥа сокуон күүһүгэр киирдэҕинэ, саха тыла иккис судаарыстыбаннай тыл быһыытынан балысханнык сайдыытыгар тириэрдиэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, онтон ылата саҥа сокуону оҥоруу үлэтэ  (законотворческая деятельность) барыта сахалыы тылынан ыытыллыаҕа. Сокуон барылын оҥорууттан саҕалаан, кини дьүүллэһиитигэр, ылыныллыытыгар уонна норуот билиитигэр публикацияҕа таһаарыыга диэри.

Бу сокуон дьиҥ-чахчы уонна көдьүүстээхтик үлэлиирин туһугар элбэх тэрээһин үлэ ыытыллыан наада. Ол курдук, официальнай докумуоннары тылбаастыыр исписэлиистэр судаарыстыба уонна бэйэни салайыныы бары уорганнарыгар, уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ уонна бэлитиичэскэй баартыйаларга барыларыгар наада буолуохтара. Онон элбэх ахсааннаах итинник анал үөрэхтээх тылбаасчыттары бэлэмниир соруга туруоҕа.

Тоҕо диэтэххэ, үөһэ ааттаммыт уорганнар, уопсастыбаннай тэрилтэлэр, бэлитиичэскэй баартыйалар бары сокуон барылын көҕүлээн, парламеҥҥа киллэрэр бырааптаах субъектар, биитэр сокуон барылларын көрүү бары стадияларыгар уопсастыба дьүүллэһиитин актыыбынай кыттыылаахтарынан буолаллар.

Судаарыстыбаннай уорганнар диэн өрөспүүбүлүкэ бэйэтин эрэ уорганнара этиллибэттэр, өрөспүүбүлүкэ территориятыгар баар судаарыстыба федеральнай уорганнарыгар бу эмиэ туһааннаах. Холобур, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокуратуурата сокуон барылын көҕүлээн, Ил Түмэҥҥэ киллэрэр бырааптаах субъектар ахсааннарыгар киирэр. Онон бу саҥа сокуон ирдэбилэ киниэхэ эмиэ сыһыаннаах.

Тиэрминнэри сөпкө сахатытыы

Саха Сирин олохтоохторо кэлиҥҥи кэмнэргэ үгүстүк бэйэлэрин сокуонунан көрүллүбүт бырааптарын суут уорганнарыгар көмүскүүр буоллулар. Онон биһиги хас биирдиибит бэйэбит төрөөбүт тылбытынан сокуон ис хоһоонун, туттуллар тиэрминнэрин сөпкө өйдүүргэ уонна туһанарга дьулуһуохтаахпыт. Оччоҕо эрэ киһи уонна гражданин быһыытынан Төрүт сокуонунан көрүллүбүт бырааппытын күөмчүлэтиэхпит суоҕа.

Онон сылтаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Быраабыталыстыбатын дьаһалтатын Тыллар сайдыыларын боппуруоһугар управлениетын суолтата уонна статуһа улаатара буолуо дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, бу үөһэ ахтыллыбыт сокуон күүһүгэр киирдэҕинэ, сахалыы тылынан юридическай уонна экэнэмиичэскэй терминологиялар боппуруостара сытыытык туруоҕа.

Кистэл буолбатах, билиҥҥи кэмҥэ юридическай уонна экэнэмиичэскэй тиэрминнэри араас сурунааллар-хаһыаттар, тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа ыытааччылара араастаан тылбаастыыллара баар суол. Суут-сокуон эйгэтигэр туттуллар тыллары, тиэрминнэри аутентичнайдык, ол аата сөпкө ис хоһоонун биэрэн тылбаастааһын олус уустук буоларын тыл үөрэхтээхтэрэ да, юристар бэйэлэрэ да билинэллэр. Онон ити үөһэ этиллибит Управление бу хайысхаҕа ыытыллар сокуону оҥорооччулар, сокуону туһанааччылар уонна наука өттүттэн ыытыллар үлэни иилиэн-саҕалаан ыытыан сөп этэ.

Төгүрүк остуол көдьүүһэ улахан

Былырыын 2021 сыл муус устар ыйын 23 күнүгэр Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова иилээн-саҕалаан ыыпппыт, үгүс-элбэх кыттааччылаах “Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын билиҥҥи туруктарын уонна кинилэр инники өттүгэр ордук киэҥник туттуллар кыахтарын туһунан” диэн тиэмэлээх төгүрүк остуолугар саха тылын инники сайдыытын туох харгыстыырын уонна ону хайдах көннөрүөххэ сөбүн туһунан олус үчүгэй ырытыһыыта-дьүүллэһиитэ буолбута.

Ол төгүрүк остуол чопчу түмүктэрдээх буолбута. Ол курдук, холуобунай дьыалалары силиэстийэлээһин эйгэтигэр саха тылын туттуутун күөмчүлүүр өрөспүүбүлүкэтээҕи Ис дьыала министиэристибэтин сокуоннайа суох ыйыыта көтүллүбүтэ. Бу төгүрүк остуол туруорсуутун СӨ Ис дьыалаҕа миниистирэ ылынан, бэйэтэ сөбүлэһэн, ол ыйыыны көтүрбүтэ. Ону таһынан төгүрүк остуол элбэх пууннаах эрэкэмэндээссийэлэри ылыммыта: сахалыы-нууччалыы юридическай тылдьыты (словарь) таһаарар туһунан, Холуобунай, Холуобунай-процессуальнай уонна да атын кодекстары сахалыы тылынан тылбаастатан таһаарар наадалааҕын туһунан эҥин. Холобур, сахалыы-нууччалыы юридическай тылдьыты оҥоруу бу күннэргэ саҕаланаары турар.

Онон төгүрүк остуол ылыммыт атын да эрэкэмэндээссийэлэрэ барыта олоххо киирдэр, бу улахан төһүү буолуо этэ.

Өссө да элбэх тэрээһин үлэ ыытыллыан наада

 СӨ Конституционнай сэбиэтэ бу үөһэ этиллибит Конституционнай сокуон көрүллүөн иннинэ кини барылын үөрэтэн баран, өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонугар сөп түбэһэрин туһунан Ил Түмэҥҥэ бэйэтин түмүгүн биэрбитэ. Ону таһынан Конституционнай сэбиэт эрэкэмэндээссийэ быһыытынан Ил Түмэн сокуон барылын көрүүтүн бары стадияларыгар сахалыы уонна нууччалыы тиэкистэр идентификациялара ыытыллар процедураларын парламент иһинэн тэриллэр тылбаас сыыһатын-халтытын бэрэбиэркэлиир анал хамыыһыйа тэриллэрэ наадалааҕын бэлиэтээбитэ.

Конституционнай сэбиэт уонна бэйэтин эрэкэмэндээссийэтэ мантан ыла сокуоннары оҥоруу процедурата икки судаарыстыбаннай тылларынан иккиэннэринэн ыытылларын туһунан нуорманы Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар (Төрүт сокуонугар) киллэрэн биэрэр наадалааҕын бэлиэтээбитэ.

Түмүктээн эттэххэ, бу олус наадалаах сокуон Саха АССР 100 сылын туолар үбүлүөйдээх сылыгар ылылынна. Аны бу сокуон дьиҥнээхтик уонна көдьүүстээхтик үлэлиирин туһугар өссө да элбэх тэрээһин үлэ ыытыллыан наада. Оччоҕо эрэ төрөөбүт тылбыт чахчы балысханнык салгыы сайдыа. Ол туһунан былыргылар: “Тылын сүтэрбит норуот бэйэтэ эмиэ симэлийэр” диэн бэргэн этиилэрин мэлдьи өйдүү сылдьыахпытын наада.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин

Конституционнай сэбиэтин

Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы,

РФ уонна СӨ үтүөлээх юриһа                                                      

    Алексей Ефимов

  • 1
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением