В Ил Тумэне

Тэрээһиҥҥэ норуот дьокутааттара, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр салайааччылара, «Усуйаана улууһа (оройуона)» муниципальнай оройуон баһылыга уонна муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Мунньаҕы арыйарыгар парламент вице-спикерэ Виктор Губарев кылгастык бөһүөлэк устуоруйатын билиһиннэрдэ.

— 1936 с. бөһүөлэк туруохтаах миэстэтигэр муоранан Саха Сиригэр кэлэр таһаҕаһы сүөкүүр-тиэ­йэр пуун олохтоммута. 1954 с. өрүс сүүнэ пуордун тутуута саҕаламммыта. 1958 с. Нижнеянскай бөһүөлэгэ куораттыҥы моһуоннаах оробуочай бөһүөлэктэр бөлөхтөрүгэр киирбитэ. Бөһүөлэк Усуйаана, Үөһээ Дьааҥы улуустарын уонна өрөспүүбүлүкэҕэ саамай сайдыылаах бырамыысыланнай бөһүөлэги, Депутатскайдааҕы хайаны байытар кэмбинээти, матырыйаал, тиэхиньикэ өттүнэн хааччыйар тырааныспар киинигэр сыыйа-баайа кубулуйбута, — диэн мунньаҕы саҕалаата. Кини этэринэн, манна олорор дьон дойдубут тупсаҕай олоҕун-дьаһаҕын, куттала суох буо­луутун хааччыйар судаарыстыба улахан суолталаах соругун толороллор уонна толоруохтара даҕаны.

— Быйыл, балаҕан ыйыгар, кыра кыамталаах аатам ыстаансыйата оҥорон таһаарар уот эниэргийэтин туһанан, «Күчүс» уонна Кулардааҕы көмүстээх сирдэри, «Тирэхтээх үрэх» уонна Депутатскайдааҕы хорҕолдьуннаах сирдэри туһаҕа киллэриини таһынан, Усуйаана уонна Үөһээ Дьааҥы улуустарыгар тырааныспар, тутуу, уопсастыба инфраструктураларын сайыннарыыны учуоттуур бырайыак олоххо киирэригэр, РФ Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы министиэристибэтэ, РФ Айылҕа баайын уонна экологияҕа министиэ­ристибэтэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна «Росатом» хампаанньа интэриэстээхтэр— диэн Виктор Николаевич санатта,  — Бырайыак кыаҕа 2026-2030 сылларга муҥутуурдук туһаныллара былааннанар. Сир баайын хостоо­һун кээмэйэ – сыл ахсын 10 тыһ. туонна кыһыл көмүс уонна 5 тыһ. туонна хорҕолдьун. Инбэстииссийэ уопсай кээмэйэ – 235 млрд солк. Ону таһынан 5 тыһ. тахса саҥа үлэ миэстэтэ оҥоһуллара былааннанар.

Ол эрээри, Виктор Губарев бу кэскиллээх боппуруостар тута быһаа­рыллыбаттарын бэлиэтээтэ уонна бөһүөлэк оннунан хаалыытын, олоҕун-дьаһаҕын хааччыйар туһугар бастакы уочараттаах соруктары быһаарары ыйда.

Нэһилиэк аҕа баһылыга Александр Хабибулин бөһүөлэк бүгүҥҥү балаһыанньатын сырдатта:

— Нижнеянскайга баар дьиэлэр 90%-на олорорго сөбө суохтар, атыттара хаарбах туруктаахтар. Дьиэлэр тымныылар, Аартыка тыалын тулуйбаттар. Аны туран, бөһүөлэккэ полиция, баһаарынай чаас, почта сибээһэ суох. Биэлсэрдэр кэлэллэр эрээри, олох усулуобуйата тыйы­һыттан сылтаан, өр буолбаттар. Эминэн-томунан хааччыйыы суох. Айаннаан тиийэр таһаҕас суола уустугуттан маҕаһыын сыаната олус ыарахан. Сөмөлүөттэр да, бөртөлүөттэр да көппөттөр, олохтоохтор киин сиргэ өрүһүнэн эбэтэр Уус Куйга кыһыҥҥы суолунан киириэхтэрин сөп. Сырыыта уһун буолан киһи барыта айаны тулуйбат.

СӨ Бырабыыталыстыбата нэһилиэнньэ иннигэр сыллааҕы отчуотун оҥороругар, биһиги улуус­пут баһылыгын кытта ити боппуруостары барытын хаста да туруорса сылдьыбыппыт. Ол да буоллар, сыарҕабыт, этэргэ дылы, бытаана бэрт. Кыһалҕабытын сурунан баран умнан кэбиһэллэр. Биһиги Саха Сирин кытыытыгар олорон, аан дойду кытыы сиригэр олорор тэҥэ сананабыт. Сэбиэскэй кэмҥэ бөһүөлэкпит чэчирии сайдара – олорор усулуобуйа барыта баара, үгүс дьон олоҕун Хоту дойдуну кытта ситимнээбиттэрин иһин манна кэлбиттэрэ. Билигин биһиги бэриммэккэ үлэлиибит, ол гынан баран, ардыгар, санаабыт түһэр уонна биһиги туспутунан умнубуттар диэн өйдөбүл үөскэтэр. Бөһүөлэкпит, Лаптевтар муораттан 20 км тэйиччи сытан, судаарыстыба  сүрүн соругун толорор — таһаҕаһы тиэйиини. Ол иһин дьон, бастатан туран, айан-сырыы хааччаҕын быһаарыҥ дииллэр, ол туһугар авиация тиһиктээх эриэйсэлэрин сөргүтүөххэ наада. Бөһүөлэкпит кыһалҕаларын  болҕомтоҕо ууран, чопчу дьаһаллары ылалларыгар көрдөһөбүт, — диэ­тэ бөһүөлэк баһылыга.

Туһааннаах кэмитиэт бэрэссэдэтээлэ Елена Голомарева Нижнеянскай бөһүөлэк олохтоохторо сайын өрөспүүбүлүкэ тэлэбиидэнньэтинэн уонна маассабай иһитиннэрэр-көрдөрөр хампаанньалар көмөлөрүнэн кыһалҕаларын көтөхпүттэрин үрдүнэн, тустаах боппуруос миэстэтиттэн сыҕарыйа илигин бэлиэтээтэ.

— Дойду салалтата Аартыка сирин сайыннарыыны бастыҥ суолталаах соругунан биллэрбитэ. Аартыка оройуоннарыгар олох хаачыстыбатын үрдэтэргэ, Аартыка инфраструктуратыгар, сайдыытыгар, экэниэмикэтин ис кыаҕын үрдэтэр бырайыактары олоххо киллэриитигэр сыһыаннаах боппуруостары быһаарарга анаан маннык суолта бэриллэр, — диир кини.

Норуот дьокутаата санатан эппитинэн, өрөспүүбүлүкэ Ил Түмэнэ, бырабыыталыстыбата Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы министиэристибэтин кытта Хоту сир боппуруостарын көтөҕөн көхтөөхтүк, көдьүүстээхтик хас да сыл үлэлэстилэр. Түмүгэр төрүт дьарыктары өйүүр федеральнай бырагыраама оҥоһуллубута. Бу бырагыраама олоххо киирэн Аартыкаҕа атыы-логистика кииннэрин тутуу үбүлэммитэ.

— Нежнеянскай олохтоохторо биһигиттэн букатын кэлэйбэттэрин туһугар, көрдөспүттэрин барытын сыныйан көрөн, дьон олоҕун тупсарарга быһаарыы ылыныахтаахпыт. Аартыка хайа да нэһилиэнньэлээх пуунугар маннык иччитэхсийиини көрбөтөҕүм, — диэтэ парламентарий.

Аартыка сайдыытыгар уонна Хотугу омуктар дьыалаларыгар миниистир Владимир Черноградскай Нижнеянскай бөһүөлэк социальнай-экэнэмиичэскэй туругун туһунан иһитиннэрдэ. Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэннэ, хотугу улуустарга элбэх тэрилтэ эстибитэ – Депутатскайдааҕы хайаны байытар кэмбинээт, Кулардааҕы көмүс хостуур фабрика. Оттон Усуйаана улууһун нэһилиэнньэтэ 1990-с сылтан алта төгүл аҕыйаата: киһи ахсаана 40 тыһ. 6,9 тыһ. диэри түстэ. Маннык быһыы-майгы Аартыка зонатын бүтүннүтүгэр буолла.

Быйыл балаҕан ыйыгар Уһук Илини сайыннарыы министиэристибэтин Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна «Росатом» корпорациятын икки ардыгар Усуйаана улууһугар кыра кыамталаах аатам ыстаансыйатын тутуу чэрчитинэн, углерода суох аатам генерациятын бырайыагын олоххо киллэрии туһунан сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. Бу миэрэ улууһу чэпчэки уонна күүстээх эниэргийэнэн хаачыйарын таһынан, Усуйаана бары өттүнэн сайдарыгар көмөлөөх. Нижнеянскай пуордун сайыннарыы Күчүһү, көмүһү, хорҕолдьуну хостооһуну уонна аатам ыстаансыйатын тутууну кытта ыкса ситимнээх буолуоҕа. Сотору кэминэн, пуордунан таһаҕас таһыллыыта лаппа элбиэ.

Салгыы норуот дьокутааттара Виктор Губарев, Елена Голомарева, Андрей Находкин, Любовь Явловская, Иван Данилов, Алена Атласова, Андрей Дорогань, ону кытта муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллэрэ ыйытыылары уонна этиилэри ырыттылар.

Дьокутааттар нэһилиэнньэҕэ туох көмө оҥоһуллуохтааҕын туһунан ыйытыкка Владимир Черноградскай хоруйдаата. Кини этэринэн, Нижнеянскай элбэх кыбартыыралаах 15 дьиэттэн 11-рэ хаарбах туруктаах. Балары эрэгийиэннэҕи аадырыстаах бырагыраама иккис түһүмэҕэр киллэриэххэ наада. Биэнсийэлээхтэр уонна инбэлииттэр бөһүөлэктэн атын, арыый тупсаҕай усулуобуйалаах сиргэ көһөн баралларыгар кыах оҥоруохха наада. Уһук Хоту оройуоннарыттан көһүү ороскуотун толуйууга 45 киһи уочаракка турар.

Бөһүөлэги аһынан-үөлүнэн хааччыйыы туһунан миниистир 2021 сыл алтынньытыгар Уус Куйга бөһүөлэгэр атыы киинэ арыллыбытын иһитиннэрдэ. Киин, Дьааҥы бөлөҕөр киирсэр улуустар, сыл устата социальнай суолталаах аһынан хааччыйар кыахтаах. 2023 сылга Баатаҕайга атыы-логистика киинин тутуутун, оттон Баатаҕай Алыыта нэһилиэгэр бырайыагын оҥорон саҕалыахтара.

Норуот дьокутаата Любовь Явловская Аартыка үгүс улуустара уустук балаһыанньалаахтарын бэлиэтээтэ:

— Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустарга хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү бырагыраама хайдах бара турарын, үбүлээһинэ чопчу ханна туох тутуллубутун туһунан сиһилии отчуоту истиэхпитин баҕарабыт, — диэтэ парламентарий.

Усуйаана улууһун баһылыга Георгий Федоров бырамыысыланнас бөһүөлэктэрэ бүгүн буолбакка, өссө 1990-с сылларга кэхтэн барбыттарын туһунан эттэ. Урут дизель ыстаансыйата, хочуолунайдар, социальнай эбийиэктэри хааччыйыы Дьааҥы пароходствотын бас билиитигэр баар этилэр. Кини этэринэн, билигин бөһүөлэккэ үлэ миэстэтэ баар эрээри, бөһүөлэк сүрүн кыһалҕата – нэһилиэккэ сүрүн үлэ миэс­тэтин таһаарар оҥорон таһаарар тустаах тэрилтэлэр суохтара уонна айан суола уустуга буолар.

Василий Кононов хааартыскаҕа түһэриилэрэ