В Ил Тумэне

Тоҕо саҥа кэнсиэпсийэни төрүттүүр кыһалҕа үөскээтэ?

Мунньахха СӨ үөрэх уонна наука миниистирин солбуйааччы Алевтина Аргунова,  1991-1993 с.с. үөрэх уонна наука миниистирэ, национальнай оскуолалар Кэнсиэпсийэлэрин  ааптара Егор Жирков, о.д.а. саха тылын сайдыытыгар туһааннаах тэрилтэлэр, үрдүк үөрэх кыһаларын салайааччылара кыттыыны ыллылар. 

Александр Жирков  киирии тылыгар мунньах саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II сийиэһигэр бэлэмнэнии чэрчитинэн төрөөбүт тылы үөрэтии кэнсиэпсийэтин дьүүллэһиигэ туһуланарын бэлиэтээтэ. Кини бастакы кэнсиэпсийэ ааптара Егор Жирков национальнай оскуола  кэнсиэпсийэтин  киллэрэн өрөспүүбүлүкэҕэ улахан хамсааһыны таһаарбытын аҕынна. Онно кинилэр бэйэлэрин этиилэрин «Саха оскуолаларыгар төрөөбүт тылы үөрэтиини саҥатытыы кэнсиэпсийэтэ» диэн ааттаан 1991 сыллаахха үөрэтэн тураллар.

«Бастатан туран, биһиги бүгүн саҥа оҥоһуллар барыл уонна 1991 сыллаахха ылыллыбыт кэнсиэпсийэ икки ардыгар туох уларыйыы тахсыбытын ырытыахпыт, - диэн эттэ. - Тоҕо саҥа кэнсиэпсийэни төрүттүүр кыһалҕа үөскээтэ? Бу икки кэнсиэпсийэ утумнаһар туох өрүттээхтэрий? Хайдах гынан салгыы сайыннарар, саҥардар эбэтэр көҕүрэтэр өрүтүн тутуһабыт?».

Иккиһинэн, бастакы кэнсиэпсийэ ханнык да сокуонунан да, уурааҕынан да тохтотуллубатаҕа диэн Александр Жирков бэлиэтээтэ. «Бу кэнсиэпсийэни тохтотуҥ диэн биир да дьаһал суох. Кэнсиэпсийэ киллэрбит уларытыылара сыыйа сүтэн барбыт да  буоллаҕына, ону биһиги бэйэбит - былаас, салалта учууталлар, уопсастыба бары мөлтөтөн баран олоробут. Онон төрөөбүт тылы хаалларарга, төрөөөбүт тылынан үөрэтэргэ, тылы, литератураны, култуураны билэр буоларга дьулуһууну ким да тохтоппотоҕо. Ону биһиги хайдах гынан хамсатабыт, эттиибит-сиинниибит? Тугунан көмөлөһөбүт?», - диэн  кэпсэтиигэ туһаайда. 

Төрөөбүт тылы харыстааһын

С.Н.Донской - II аатынан үөрэҕи сайыннарар уонна идэни үрдэтэр институт үлэһитэ  Февронья Ядрихинская ыытыллаары турар II сийиэс биир сүрүн ис хоһоонноох үлэтинэн – иитии-үөрэтии кэнсиэпсийэтин барылын, сүнньүн оҥоруу, дьүүллэһии бара турарын кэпсээтэ. Кини кэнсиэпсийэҕэ саха тылын сүһүөхтэринэн үөрэтиигэ болҕомто уурулунна диэн эттэ. Саха тылын оҕо уһуйааныгар үөрэтии, оскуолаҕа, орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэтиигэ хайысхаларынан: төрөөбүт тылларын билэр оҕолорго үөрэтии, төрөөбүт тылларын билбэт оҕолорго үөрэтии, саха тылын  10-11 кылаастарга дириҥэтэн үөрэтиигэ туһаайыллан  барыаҕа диэн эттэ.

СӨ национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт экспиэрэ, п.н.к. Светлана Семенова  2021  сылга оскуолаларга үөрэх стандарта саҥардыллан өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын үөрэтиигэ  улахан уларыйыы киирбитин иһитиннэрдэ.

ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун саха тылыгар кафедратын профессора, п.н.д. Гаврил Филиппов оскуолаҕа саха тылын  үөрэтии 11 кылааска диэри хабыллыахтаах диэн эттэ. М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора, ф.н.д. Иван Алексеев - Хомус Уйбаан оҕолору тус туһунан бөлөхтөрүнэн үөрэтэр буоллахпытына биир кылааска түөрт араас учуобунньук баар буоларыгар тиийэр диэн эттэ. «Учуобунньуктар тустарынан улахан мөккүөр баар. Учуобунньук ФГОС ирдэбилинэн таҥыллан оҥоһуллар. Онно грамматиканы киллэрбэккэ оонньуу, көр-күлүү курдук матырыйаалы хаалаатахха 5 кылааска үөрэнэр оҕо таһымыгар тиийбэккэ туһата мөлтөх буолан тахсар. Ханнык баҕарар учуобунньукка хайаан даҕаны быраабыла баар буолуохтаах. Бу быраабыла саха тылын архитектурата буолар. Төрөөбүт тылы харыстааһын – учууталлар дуу, учуонайдар дуу эрэ кыһалҕалара буолбатах. Төрөппүт онно кыһаллыбат буоллаҕына оҕо тылын хайдах билиэй?».

 Саха тылын үөрэтиини күүһүрдүү соруктара

Национальнай оскуолалар кэнсиэпсийэлэрин ааптара  Егор Жирков  саҥа кэнсиэпсийэ биир ый иһинэн оҥоһуллубат, онно бириэмэ, дьүүллэһии наадатын эттэ. Кини кэнсиэпсийэни көрүү диэн буолбакка, «Саха тылын, саха литературатын, төрүт култууратын үөрэтиини күүһүрдүү соруктара» диэн хайысханан барыан сөп диэн санаатын үллэһиннэ.  «Итиннэ балаһыанньа хайдаҕый диэтэххэ, бүгүҥҥү алын сүһүөх оскуоланы ыллахха, саха тылын үөрэтиигэ көрүллэр чаас  кэнсиэпсийэннэн биэстии чаас этэ. Оттон билигин 25 бырыһыан көҕүрээн биэрбит. Үрдүкү сүһүөх кылаастарга саха тылын, литературатын үөрэтии 50 бырыһыан кыччаабыт, оттон кэнсиэпсийэннэн үстүү чаас көрүллэр этэ. Төрүт култуураны үөрэтиигэ нэдиэлэҕэ иккилии чаас көрүллэрэ. Национальнай тыл кэнсиэпсийэтэ сылтан тахса кэмҥэ ырытыллан, дьон санаатын истэн баран таҥыллыбыт буолан биһирэбили ылбыта. Онтон Ил Түмэҥҥэ бигэргэнэн баран 1991 сыллаахха СӨ бырабыыталыстыбатын Уурааҕа тахсыбыта. Ол кэнниттэн  1992 сыллаахха «О формировании и  развитии национально-региональной системы образования» диэн бырабыыталыстыба Уурааҕа тахсыбыта. Ити өрөспүүбүлүкэ, бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев ыытар улахан бэлиитикэтэ этэ. Ити тахсыбыт докумуоннар хаһан да тохтотуллубатахтара. Онон кэнсиэпсийэ сэттэ бириинсиптэрин кырыйарга төрүөт суох, ханнык даҕаны Росссия сокуонун утарсыбатахтара. Билигин эмиэ итинник өрө көтөҕүллүү быһыытыгар-майгытыгар ити бэлиитикэни күүһүрдүөххэ сөп. Ыччаттарбыт Арҕаа кыргыһыы хонуутугар баралларыгар сүргэлэрин көтөҕөөрү оһуохай тылын таһаараллара - кинилэр сиэрдэрин-туомнарын тута сылдьалларын туоһута» - диэн Егор Петрович санаатын этиннэ.

 Ийэ тыл сыыппараҕа киириэхтээх

Норуот дьокутаата Павел Ксенофонтов билигин олох сайдыыта үөрэх кыһатыгар эрэ буолбакка, араас эйгэҕэ барытыгар тарҕанан тэтимнээхтик баран иһэр дьиэн кэпсэтиигэ кыттыста. «Кэнсиэпсийэ диэбэккэ биһиги «Саха тыла сайдыытын стратегията» диэн ааттаан саха дьонун эйгэтин барытын түмэн 21 үйэҕэ саха дьоно-сэргэтэ чөллүк үктэнэрин ситиһиэхтээхпит дии саныыбын. Ол туһугар хас биирдии эйгэттэн саха тылын сайдыытыгар кыһаллар дьон баар буолуохтаахтар - эмчит буоллун, газ эйгэтэ буоллун, куйаар ситимэ буоллун. Оттон кэнсиэпсийэ диэн үөрэх кыһатын эрэ тула хааччахтанан хааллахпытына тулалыыр эйгэни сатаан тэрийиэхпит суоҕа. Саха тыла сыыппараҕа киириэхтээх, саҥа тылларын сахалыы дорҕооҥҥо көһөрүүгэ үлэ күүскэ барыахтаах. Патриотизм диэн тыл  дойдутугар туһалаах киһи диэн тылбаастанар, ону сатаан туһаммаппыт. Егор Петрович Жирков идэтинэн математик, ол гынан баран бу кэнсиэпсийэни киллэрэн үгүс саха ыччата сахалыы саҥарар, сахалыы тыыннаах буолбута. Александр Николаевич Жирков бэйэтэ историк гынан баран, кини олоҥхону, сахалыы эйгэни, ыһыахтары күүскэ өйөөн олоҥхо аан дойду таһымыгар тарҕанна, билиннэ. Онон сибээстээн саха таҥаһа, туттар сэбиргэлэ, сиэрэ-туома барыта күүскэ сайынна. Онон үчүгэй тирэхтээх докумуону оҥорон хас биирдии саха дойдутугар тиийэрин, алааһыгар төннөрүн  курдук, хас биирдии оҕо сахалыы тыыннанарын, чиҥ тирэхтэнэрин, дойдутугар туһалаах киһи буоларын курдук үлэни ыытыахха, сүрүннүөххэ», - диэн Павел Ксенофонтов этииитин түмүктээтэ.

Парламент бастакы вице-спикера кэпсэтии түмүгэр ФГОС бүгүн төрөөбүт тылгытын хайдах үөрэтэҕит диэн ирдэбили да, хааччаҕы да туруорбат, өскөтүн бэйэбит төрөөбүт тылбытыгар болҕомто уурбат буоллахпытына  национальнай өрөспүүбүлүкэ быһыытынан ааттанан бүтэбит диэн эттэ.

«Бастатан туран, төрөөбүт тылбытын үөрэтиигэ иилиир-саҕалыыр улахан тэрилтэлээх буолуохтаахпыт, үөрэх министиэристибэтэ ону бэйэтигэр хайаан да сүгүөхтээх.  Иккиһинэн, 1906 сыллаахха саха интеллигенциятын иннигэр, саха тылын, сахалыы бэчээти, култуураны өрө тардыы, сайыннарыы соруга турбута. Күн бүгүн ХХI үйэ кирбиитигэр саха интеллигенциятын иннигэр саха тылын харыстааһын, тыыннаах ордоро сатааһын соруга турда. Бастаан туох соругу туруорарбытын чопчулуохха, онтон ол соругу ситиһэргэ бу кэнсиэпсийэ тугу гыныахтааҕын быһаарыахтаахпыт. Тэҥнээн көрдөххө, 1991 сыллааҕы кэнсиэпсийэ хабар эйгэтэ быдан киэҥ. Саха оскуолаларыгар төрөөбүт тылынан иитии уонна үөрэтии тус туһунан хайысхалардаах этэ. Онон кэнсиэпсийэни кэҥэтиэххэ наада. Сахалыы үөрэтэр эйгэни тэрийии диэн киэҥ өйдөбүл. Билигин бэл биир да атын омук суох нэһилиэктэригэр оҕо нууччалыы саҥарар буолла. Ити биһиги куйаар ситимигэр, гаджеттарга кыайтарыыбыт уонна бэлэмэ суохпут буолар. Саҥа технологиялар оҕону кыратыттан сахалыы саҥардарга, сахалыы эйгэни үөскэтэргэ туһуланыахтаахтар. Бу технологиялар оҕону кыратыттан сахалыы саҥардарга туһуланыахтаахтар. Онон кэнсиэпсийэҕэ билиҥҥи олоххо туһалыыр чопчу хайысхалары эбии киллэртиэххэ»,  - диэн сыал-сорук туруорда.