Сонуннар бары

Чулуулар манна бааллар

«Илгэ» ХЭУо бары көрдөрүүлэринэн улууска биир бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыба буолар. Быйыл даҕаны үүтү ыаһыҥҥа инники күөҥҥэ сылдьар.

Үлэ Дьоруойа Петр Ионович Яковлев үбүлүөйдээх сылын чэрчитинэн ыытыллыбыт, сайыҥҥы ыйдарга үүтү ыаһын улуустааҕы күрэхтэһиитигэр бастаабыта. Ол курдук, кэлэктиибинэн күрэхтэһиигэ хас ыанар ахсыттан Оһохтоох сайылык пиэрмэтэ 1291 киилэни ыан бастакы, Дьаам сайылык пиэрмэтэ 1188 киилэ үүтү ыан иккис миэстэни ылбыттара. Ыанньыксыттар биирдиилээн күрэхтэһиилэригэр Маргарита Деляева ынаҕын ахсыттан 1399 киилэни, Лилиана Анисимова 1329 киилэни, Анна Устинова 1314 киилэни ыаннар, «Улуус бастыҥ ыанньыксыта» аатынан бэлиэтэммиттэрэ. Оттон массыынанан ыаһын оператордарын өрөспүүбүлүкэтээҕи кэтэхтэн күрэхтэһиилэригэр аҕа саастаахтар бөлөхтөрүгэр Александр Анисимов, Лилиана Анисимова уонна Анна Устинова кыайбыттара.

Кэпэрэтиип быйылгы кыстыкка 369 сүөһүнү, ол иһигэр 240 ынаҕы, киллэрдэ, 122 сүөһүнү эккэ «тутунна». Күн бүгүн 184 ынаҕы ыан, күннэтэ 1,2 туонна үүтү туттара олорор. Сыл устатыгар 590 туонна үүтү туттарар былааннааҕын тоҕус ый түмүгүнэн, 526 туоннаны туттарда. Хаһаайыстыба кэлэр өттүгэр ыанньыгын ахсаанын 300-кэ тиэрдэргэ соруктанар.

Үрдүк көрдөрүү төрдө

Хаһаайыстыбаны 2012 сыллаахтан үлэни-хамнаһы иһиттэн билэр Василий Тимофеев салайар. Төһө да үлэһит илии тиийбэтэр, олохтоохтор хотоҥҥо үлэлиир баҕалара суох, инньэ гынан кэпэрэтиип салалтата үлэһиттэри атын сирдэртэн булар. Олорорго уонна үлэлииргэ сөптөөх усулуобуйа тэриллэрин сөбүлээннэр, араас улуустартан кэлбит дьон олохсуйан үлэлииллэр, онон кэнники сылларга кэлэктиип састааба уларыйбата. Хамнас ким төһөнү үлэлээбитинэн төлөнөр буолан, үүтү ыырга интэриэс улахан. Уопсай дьиэлэргэ олорор ыаллар оттук мастарын, электроэнергияҕа ороскуоттарын хаһаайыстыба бэйэтэ уйунар. Субуотунньуктарга уонна кыстыкка киирии тэрээһинин, саас маассабай төрүөх курдук үлэ саамай түбүктээх кэмигэр «итии аһылык» тэриллэр. Кэпэрэтиип иһинэн үлэлиир «Куолас» маҕаһыын үлэһиттэргэ аһы-үөлү иэс биэрэр, арыыны уонна эти чэпчэтиллибит сыананан атыылыыр.

«Ынах үүтэ -- тылыгар» диэн мээнэҕэ этиллибэт. Ааспыт кыстыгы биир да сүөһү энчирээбэккэ туораабыта. Быйыл сайын төһө да кураан буоллар, кэпэрэтиип кыстыыр отун хааччынна, сиилэһи кыстыкка киириэхтэн сааскыга диэри, сенаһы саас сиэтэр былааннаах, оттон эбии аһылыгы (бурдугу, соломону, күөх маассаны) сүөһү туругуттан көрөн биэриэхтээх. Ньирэй төрүөҕүттэн үчүгэйдик аһыахтаах диэн санаанан салайтаран, Чапчылҕаннааҕы аһылык кэмбинээтин салалтатын кытары кэпсэтэн, ньирэйдэргэ билигин даҕаны үүт „аннын“ тиэйэн аҕалан иһэрдэр.

– Урукку Строд аатынан сопхуос үтүө үгэстэрин тутуһан үлэлиибит, диир пиэрмэ күннээҕи үлэтин-хамнаһын сүрүннүүр биригэдьиир Марфа Тимофеева. – Оччолорго чөмпүйүөн ыанньыксыт, осеменатор Дмитрий Иванович Адамов, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Розалия Константиновна Новикова, Дария Михайловна Тимофеева, онтон да атыттар улахан сыраларын биэрэн үлэлээбиттэрэ. Дмитрий Иванович билигин Мээндигигэ бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлиир, сыллата Оһохтооххо сайылыыр, ынахтарбытын искусственнайдык сиэмэлииргэ көмөлөһөр, онон ынахтарбыт 98 %-нара төрүүллэр. «Ынаҕы элбэхтик ыатахха, үүтэ эбиллэр» диэн уруккуттан тутуһуллар ирдэбилинэн ынахтарбытын кыһыннары күнүскүлүүбүт, төрүүр болдьохторо чугаһаабыттары эрэ күҥҥэ иккитэ ыыбыт.

Пиэрмэ кыстыга бөһүөлэктэн үс километрдаах Емельяновка учаастагар баар. Манна 2018 сыллаахха тутуллан үлэҕэ киллэриллибит комплекска 240 ынах, эргэ хотоҥҥо 50 тиҥэһэ тураллар, ол иһин эбии хотон наада буолбут. Бу учаастакка үлэһиттэргэ анаан «Тыа сирин территорияларын кэлимник сайыннарыы» бырагырааманан сүүрбэччэ дьиэ тутуллубута, ол эрээри хочуолунай тутулла илик буолан, икки эрэ ыал киирэн, тимир оһоҕунан олороллор. Хочуолунай баара буоллар, үлэһиттэрбит улахан аҥаардара саҥа дьиэлэригэр киирэн, үлэбит-хамнаспыт өссө тупсуох этэ диир биригэдьиир.

Ыанньыксыт биэнсийэҕэ эрдэ тахсыахтаах

Анна Устинова Абаҕа төрүт олохтооҕо, орто оскуоланы бүтэриэҕиттэн, 1989 сылтан, ыанньыксыттыыр. Кэргэнэ Матвей Дмитриевич сайынын бостууктаан, кыһынын ыанньыксыттаан баран, үлэтин уларытан билигин сылгыһыттыы сылдьар.

– Ыанньыксыттыырым таһынан, 2008 сыллаахха техник-осеменатор куурсугар үөрэнэммин, иккис эппиэтинэстээх үлэлээхпин, – диэн кэпсиир Анна Ивановна. – Сыллааҕы былааммын, тоҕус ый түмүгүнэн, 89 % толорон иһэбин, сыл бүтүөр диэри толоруом. Коронавирус ыарыы тура илигинэ, биир идэлээхтэрбитин, «Бөтүҥ» кэпэрэтиип үлэһиттэрин, кытары хардарыта ыалдьыттаһан, үлэ уопутун атастаһарбыт, кэнсиэрт көрдөрөрбүт, күрэхтэһэрбит. Баччаларга Амма сэлиэнньэтигэр, «Алгыс» култуура киинигэр, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин күнүн бырааһынньыгын тэрийэллэрэ үчүгэй да буолара!

Оттон уопсайынан ылан көрдөххө, биир да күн өрөбүлэ, сынньалаҥа суох үлэлиир дьон, бу биһиги – ыанньыксыттар, сүөсүһүттэр уонна сылгыһыттар – социальнай өттүнэн туох да көмүскэлбит суох. Дьокутааттарбыт ыарахан үлэҕэ сылдьарбытын учуоттааннар, биэнсийэҕэ тахсар сааспытын эрдэлэтэллэрэ буоллар, оо, төһөлөөх үтүө дьыаланы оҥоруо этилэрий? Аны уоппускабыт кэмигэр сынньанарбытыгар, доруобуйабытын көрүнэрбитигэр санаторийдарга уонна профилакторийдарга путевканы харыстаабакка биэрэллэрэ буоллар! Оччотугар эрэ эдэр дьон хотон-хонуу сыстан үлэлиэ этилэр.

Маннык дойдуга олорор дьол!

Валентина уонна Алексей Слепцовтар Орто Халыма улууһун Өлөөкө Күөлүттэн кэлэн үлэлии сылдьаллар. Бастаан 2017 сыллаахха ыал ийэтэ Валентина Иннокентьевна кыыһын үөрэттэрээри Дьокуускайга чугаһаан, Бөтүҥҥэ ыал буолан олорор бииргэ төрөөбүт эдьиийигэр кэлбит итиэннэ пиэрмэҕэ миэстэ баарын истэн, ыанньыксытынан үлэлии киирбит. Абаҕа сирин-уотун, дьонун-сэргэтин уонна олорорго-үлэлииргэ тэриллэр усулуобуйаны сөбүлээн, эһиилигэр кэргэнин ыҥыран аҕалбыт.

– Маҥнай ньирэй көрөөччүнэн үлэлээбитим, – диир Алексей Иванович. – Билигин иккис сылбын ыанньыксыттыыбын. Хоту олорорго-үлэлииргэ ыарахан, улуус кииниттэн Дьокуускайга сөмөлүөтүнэн көтүү биир киһиэхэ ортотунан 35 тыһыынча солкуобайга тэҥнэһэр. Аны улуус кииниттэн биһиги нэһилиэкпит сүүрбэ көстөөх сиргэ сытар буолан, эмиэ сөмөлүөтүнэн эрэ сылдьыллар. Онон, ас-үөл, араас табаар тиэллэн тиийиитэ улахан уустуктардаах, сүрүннээн кыһыҥҥы эрэ суолунан илдьиллэр. Мин Өлөөкө Күөллээҕи сылгы собуотун сүөһү иитэр пиэрмэтигэр ыанньыксытынан үлэлээбитим. Дойду ахтылҕана күүстээх да буоллар, манна, киин сиргэ суоллаах-иистээх буолан, бары барыта табыгастаах: сүөһү да элбэх, үүт да элбэх, хамнас да элбэх. Абаҕа айылҕатын кэрэтэ, үөнэ-көйүүрэ суоҕа, куйаас сайына туохха да тэҥнэммэт. Сайын сайылыкка ыам быыһыгар өрүскэ сөтүөлүүбүт, сир астыыбыт, оҕолорбут-сиэннэрбит үөрүү бөҕөлөр! Аны салалтабыт үлэһиттэргэ улахан болҕомтолоох уонна ол тэҥинэн ирдэбиллээх буолан, үлэбит эмиэ таһаарыылаах, хамнаспыт да оннук. Абаҕа олохтоохторун, салалтабыт уонна бииргэ үлэлиир дьоммут сылаас-истиҥ сыһыаннарыттан астынабыт. Оҕолорбутугар уонна сиэннэрбитигэр чугаһаан, маннык үтүө дойдуга олохсуйар баҕалаахпыт.