Спорт

Отуччалаах эдэр кыыс, Евгения Седалищева Томпо хайаларыттан саҕалаан, Кавказка хаста даҕаны сырытта. Бу соторутааҕыта Непалга аатырбыт Эверест дойдутугар Гималай сис хайаларын 5416 м. чыпчаалыгар альпинистар курдук анал таҥаһа, кислороднай мааската  суох тахса сырытта. Кини 2019 с. аан дойду үрдүнэн ааптарскай турдары тэрийиинэн дьарыктанар.

Биллэн турар, ылбычча киһи итинник үрдүккэ кыайан тахсыбат, хайаны дабайыыны туохтан саҕалаабытын туһунан Женя маннык кэпсээтэ:

Корона чыпчаалыттан саҕалаабыппыт

- Хамсык дьаҥа өрө турбут кэмигэр дьиэҕэ хааллан олорумаары Томпо улууһугар хайаҕа баран кэлэргэ санаммыппыт, ол сылдьан 1700 м. үрдүктээх Корона чыпчаала диэн хайаны арыйбыппыт. Онтон Дьааҥы сис хайалара ытыска уурбут курдук көҕөрүмтүйэн көстөллөр.

Ити хайаҕа боростуой киһи түөрт чааһынан аа-дьуо хааман тахсар. Ыраах айаҥҥа 4-5 саастаах оҕону кытта илдьэ бараллар, саамай саастаах айанньыппыт 75 саастаах этэ. Хайаны дабайаргар сүрэҕиҥ күүскэ үлэлиир, аҕылыыгын эрээри, ким даҕаны аара суолга хаалан хаалбатаҕа.

Онтон эр ылан, салгыы Кавказ хайаларыгар айаҥҥа туруммуппут, Дагестаҥҥа, Хотугу Осетияҕа, Ингушетияҕа сылдьыбыппыт. Чыпчаалбытын үрдэтэн, 2500-3000 м. тиийэ үрдүктээх хайаларга тахсыбыппыт, дабайыы чэпчэкитэ суох этэ, дьоммутуттан ким даҕаны хаалбатаҕа. Итинник чыпчаалга альпинистар курдук анал экипировката суох треккинг хаамыыны саҥа саҕалаан эрэр дьон тахсаллар.

Кавказка оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ араас дьон барсар, бары биир иллээх дьиэ кэргэн оҕолорун курдук ыкса бодоруһан, сайын кутаа уотун тула олорон, киэһэ сулустаах халлааны одуулуубут, арааһы бары кэпсэтэбит.

Хайаттан – хайыһарынан

- 3000 м. үрдүктээх хайаҕа алта-сэттэ чааһынан тахсабыт, үөһэ салгын тиийбэтэ биллэр, кыратык мэйииҥ эргийиэн, төбөҥ ыалдьыан сөп. 4500-5000 м. чыпчаалга кислород тиийбэтиттэн сорох дьон өйүн сүтэрэр.   

Кавказ колоритнай дойду, национальнай астара хычины, долма, хинкали, сыырдаах, эттээх осетинскай бөрүөк олус минньигэс. Кыһын Домбай хайатыттан хайыһарынан, сноубордунан сырылаан түһэллэр, сайын сатыы треккинг суолунан үөһэ тахсаллар. 3000 м. үрдүктээх хайаттан хайыһарынан чааска 50-60 км. элээрдэн, түргэнник түһэҕин. Сатаан туормастыыр буоллаххына, куттаммаккын. Саҥа кэлбит дьону «лягушатникка», кыра тыраассаҕа үөрэтэллэр. Домбайга хайыһардыыр Сочи Роза Хуторыттан быдан чэпчэки, ол иһин элбэх дьон сылдьар.

Катманду – альпинистар дойдулара

- Непал киин куората Катманду –  идэтийбит альпинистар тоҕуоруһар сирдэрэ, кинилэр Эвереска тахсаллар, оттон хайкинг-треккинг суолунан боростуой дьон эмиэ сылдьаллар. Аан дойду үрдүнэн саамай үрдүк 8000 м. хайалар  манна бааллар. Ыраах айаҥҥа, үрдүк чыпчаалга эрдэттэн бэлэмнэнэн, Гималай сис хайаларыгар 2023 с. алтынньытыгар баран кэллибит.

Бөлөх хомуйа сатаабыппыт даҕаны, дьон айаныттан толлубута, ол иһин бииргэ үлэлиир кыыспын кытта иккиэн сири-дойдуну чинчийэ диэн бастакы сырыыбытын баран кэллибит. Быйыл алта киһини хомуйан, өссө бара сылдьыахпытын баҕарабыт. Аҥаардас айана Дьокуускайтан бара-кэлэ 150 000 солк., Новосибирскайтан Казахстан, эбэтэр Кыргызстан нөҥүө Индияҕа көтөбүт, онтон Непалга тиийэбит.

Индия киин куората Дели наһаа кирдээх, ити киинэҕэ эрэ сибэкки быыһыгар ыллыы-туойа сылдьаллар, дьиҥ олоххо бөх-сах, кир-хох быыһыгар олороллор. Онон үс хоноот Непалга, Катманду куоракка куоппуппут.   

Биһиги Гималай сис хайатын Аннапурна диэн 5416 м. чыпчаалыгар тахса сырыттыбыт, уларыттар таҥаспытын, уонча киилэлээх рюкзагы сүгэ сылдьан, сатыы икки атахпытынан хааман, тоҕус күнүнэн тиийбиппит. Онно массыына суола суох, хоно-хоно бииртэн биир үрдэли дабайан иһэбит, аара суолга кыра кафелар бааллар, ол иһин хата аспытын сүгэ сылдьыбатыбыт.

Аллараа +35С, үөһэ -20С

- Кавказка Эльбрус 5000 м. чыпчаалыгар альпинистар эрэ тахсаллар, оттон Гималай Аннапурна хайатыгар сатыы киһи ыллыга баар, онно кислороднай мааската, анал таҥаһа суох тахсаҕын.  Аллараа +35С итии, үөһэ тахсан истэҕиҥ аайы тымныйан иһэр, саамай үөһэ -20С тымныы, хачыгырас хаар сытар, онон халыҥ таҥаскын укта сылдьаҕын.

Тулалыыр эйгэ эмискэ уларыйарын иһин эккин-сииҥҥин үөрэтэн, аа-дьуо хааман тахсаҕын. Биирдэ өрө сүүрэн тахсар көҥүллэммэт, ол иһин массыынанан, тиэхиньикэнэн сылдьыбаттар. Бары сатыы хаамаллар, түһэргэр эмиэ бытааннык түһэҕин. Түргэнник түстэххинэ, сүрэҕиҥ үлэтигэр, хаан баттааһыныгар охсуулаах, дабылыанньа эмискэ үрдүөн, эбэтэр түһүөн сөп. Оччоҕуна дьон өйүн сүтэрэр, сүрэҕэ тохтуур кутталлаах.

Хайаҕа барар дьон сөптөөх акклиматизацияны ааһыахтарын наада. 1500 м. тахсан баран хоно-хоно дабайыыгын 500 м. эбэн иһэҕин, оччоҕуна киһи этэ-сиинэ үөрэнэр. 4000 м. таҕыстаххына иккилии-үстүү хоноҕун, саҥа үрдэлгэ үөрэнэҕин. Үөһэ таҕыстаҕыҥ аайы кислород аҕыйаан, хаамарыҥ ыараан иһэр, аҕыйах хардыы оҥороруҥ улахан ноҕорууска биэрэр. Аны тыал курдары охсор, буурҕа түһүөн сөп.

Өскөтүн акклиматизацияны кыайан ааспатаххына, төттөрү түһэҕин уонна иккистээн тахсаҕын, туруккуттан көрөн, хаста даҕаны түһүөххүн-тахсыаххын син.

Үөһэ хайаҕа күн сардаҥата сытыытык көрөн, сирэйиҥ, аһаҕас этиҥ тута «умайан» хаалар, ультрафиолет хараххын быһа сиир буолан, ачыкылаах сылдьаҕын. Төһө даҕаны күнтэн хаххалыыр креми халыҥнык соттубутуҥ үрдүнэн, көрдөрбүтүнэн хараараҕын. Үп-үрүҥ хаарга чаҕылхай күн сардаҥата түһэн, киһи хараҕа наһаа саатар, ууланар. Ол эрэн киһи этэ-сиинэ ханнык баҕарар усулуобуйаҕа үөрэнэр эбит.

Эвереска тахсарга – 4,6 мөл. солк.

- 5416 м. чыпчаалга тахсарга сарсыарда 5 ч. айаҥҥа туруммуппут, тулабыт хабыс-хараҥа, тыбыс-тымныы. Онтон Гималай сис хайатын быыһынан күн күлүмүрдээн тахсан, киһи хараҕын кыайан араарбат кэрэ көстүүтэ аһыллыбыта. Биһиги иннибитигэр 8000 м. үрдүктээх хайалар улуутуйан көстөллөр, атыттар аллараа былыт быыһынан туналыйаллар. Киһи тылынан кыайан эппэт кэрэ көстүүтэ сүрэххин үөрүүнэн, өрө көтөҕүллүүнэн толорор.

Аан дойду үрдүнэн саамай үрдүк хайаҕа 8848 м. Эвереска тахсарга аҥаардас көҥүл ыларга 40 000 дуоллары төлүүгүн, биһиги харчыбытынан 3,6 мөл. солк. Ону таһынан, таҥаһыҥ-сабыҥ, кислороднай мааскаҥ, гидыҥ төлөбүрэ 1 мөл. солк.

Араас быһылаан таҕыстаҕына, быыһыыр сулууспаны ыытар ороскуоттаах, кимиэхэ эрэ көмөлөһөөрү дьон олохторун толук ууруохтарын сөп. 6000 м. үөһэ кислород бүтэр, киһи мэйиитэ бытаарар, манна бөртөлүөт кыайан тиийбэт.

Биһиги 5416 м. чыпчаалга тахсарбытыгар пропуск 50 дуоллар этэ, ол иһин аан дойду араас уһугуттан элбэх киһи сылдьар.

Биир күҥҥэ 42 км. хаамабыт  

- Хайаҕа сырыттахха, баҕа санааҥ түргэнник туолар. Ол маннык кистэлэҥнээх. Чыпчаалга тахсыаҥ иннинэ уонна хааман иһэн баҕа санааҕын саныыгын, өскөтүн онно тиийбэтэххинэ туолбат, оттон тиийдэххинэ туолар. Ол туһугар сыыллан да тахсаҕын.

Хайа күүстээх эниэргийэлээх буолан, төһө да сылайбытыҥ иһин төрдүс-бэһис тыын аһыллар, айылҕа бэйэтэ күүс-уох биэрэр курдук.

Биир күн иһигэр сарсыарда 6 ч. киэһэ 23 ч. диэри саамай уһуна 42 км. хаампыппыт, ити тохтоло суох хайаны дабайыы. 10-20 км. кэнниттэн сылайан бараҕын, 30 км. хара күүскүнэн хаамаҕын. Тиийиэхтээхпин диэн күүстээх дьулуур уонна тулуур наада. Сорох дьон аара суолга хаалан хаалаллар, эбэтэр кыайан тулуйбакка төттөрү түһэллэр.  

Ыраах айаҥҥа барарга айылҕа тугу сэрэтэрин өйдөөн көрүөххэ наада, холобур, буурҕа түстэҕинэ, тибии типтэҕинэ салгыы үөһэ тахсыбат ордук. Күннээх ыраас халлаан эмискэ уларыйдаҕына – куһаҕан бит. Аны улахан буурҕа иннинэ тыал тохтоон, туох барыта чуумпуран, иһийэн хаалар.

Непалга саас уонна күһүн сылдьар табыгастаах, кыһын тыбыс-тымныы, сайын ардах курулаччы түһэр. Буһарык куйааска хайаҕа тахсар сүрэххэ, дабылыанньаҕа ноҕоруускалаах.

Салгыы – Фудзиямаҕа

- Биһиги велотур тэрийэн, Египекка, Турцияҕа, Кореяҕа, Кыргызстаҥҥа, Таилаҥҥа, Камбоджига, Кытайга бэлэсипиэтинэн сылдьыбыппыт. Сөмөлүөтүнэн көтөн тиийэбит уонна кэрэ-бэлиэ сирдэрин бэлэсипиэтинэн кэрийэн көрөбүт. Биир отельга сытыахтааҕар итинник сылдьар быдан интэриэһинэй. Төһө даҕаны итиитин иһин, бэлэсипиэккин тэбэн истэҕиҥ аайы сибиэһэй салгын сөрүүкэтэн иһэр. Итии дойдуга саас-күһүн сылдьар үчүгэй.

Быйыл кыһын Кавказка хайаттан хайыһарынан сырылыахпыт, сайын Томпоҕо сылдьыахпыт, улахан былааммыт Японияҕа Фудзияма 3500 м. үрдүктээх чыпчаалыгар тахсыахпытын баҕарабыт. Алтынньыга өссө биирдэ Непалга барыахпыт.

Биһиги айаммыт бэлэм астаах отельга сытан эрэ күүлэйдээһин буолбатах, похуодунай усулуобуйаҕа сылдьабыт, балааккаҕа хонобут, кутаа уотун оттон онно астанабыт, күн аайы сатыы 30-40 км. хаамабыт, эбэтэр бэлэсипиэт тэбэбит.