Технологии

Үлэ усулуобуйата тупсуохтаах

Мунньаҕы Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, маассабай информацияҕа уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева иилээн-саҕалаан ыытта. Оройуон эрэдээксийэлэригэр социальнай өйөбүлү уонна каадырдары күүһүрдүүгэ боппуруостары ырыттылар, үлэ усулуобуйатын тупсаран, көдьүүһү үрдэтэргэ этиилэри киллэрдилэр. Тыҥаан турар боппуруостары ырытыыга кыттааччылар сирэй көрсөн олорон уонна кэтэхтэн кытыннылар.

Саха Сирин улуустарыгар 33 эрэдээксийэ «Сахабэчээт» судаарыстыбаннай автономнай тэрилтэтин иһинэн түмүллэн үлэлиир. Кинилэр хаһыат таһаарыытын сэргэ, сетевой изданиены таһаараллар, буруолуу сылдьар сонуннарынан миэстэлэриттэн хааччыйаллар, киэҥ араҥаҕа таһаараллар. Медиахампаанньа 17 хоту уонна 16 киин улуустартан сонуну тутатына тутар. Оройуон эрэдээксийэлэрэ мунньахха этэллэринии, үлэ кэриҥэ биллэ кэҥээбит, онон хамнаһы үрдэтии боппуруоһа сытыытык турар.

«Сахабэчээт» генеральнай дириэктэрэ Ньургуйаана Стручкова дьокутааттарга уонна министиэристибэлэр бэрэстэбиитэллэригэр оройуон эрэдээксийэлэрин үлэлэрин туһунан билиһиннэрдэ. Саха Сирин бырабыыталыстыбатын уонна СӨ Инновацияҕа, сыыппара сайдыытыгар уонна инфокоммуникационнай технологиялар министиэристибэтин өйөбүллэринэн оройуон хаһыаттарын материальнай тиэхиниичэскэй базалара бөҕөргөтүллүбүт.

— Биһиги үлэ усулуобуйатын тупсарыыга тиһигин быспакка үлэлиибит. Бүддьүөтү таһынан киирэр үбүлээһинтэн үлэһиттэргэ бириэмийэ харчыта кө­рүл­лэр, РФ Үлэ кодексатыгар олоҕуран социальнай бакыат толору хааччыллар. Ити курдук улуус эрэдээксийэлэригэр, көмөлөһө сатыыбыт. Ол эрэн, ноҕорууска күннэтэ үрдүүр, мантан сиэттэрэн, орос­куот эмиэ улаатар. Оройуоннар эрэдээксийэлэрэ нэдиэлэ устата сонуннары сойуппакка оҥорон таһаараллар, сынньалаҥа суох дьуһуурустубалыыллар. Хаһыат кыраапык быһыытынан биир да күн хаалыыта суох бэчээттэнэр, — диэн Ньургуйаана Михайловна бэлиэтээтэ. «Сахабэчээт» кээлэктиибин аатыттан оройуон эрэдээксийэлэрин үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиигэ эбии үбүлээһини көрөллөрүгэр көрдөстө.

Үлэ элбиир, хамнас үрдээбэт

СӨ Инновацияҕа, сыыппара сайдыытыгар уонна инфокоммуникация технологиятын миниистирэ Анатолий Семенов хаһыат үлэһиттэрэ саҥа кэрдиискэ үктэнэн, сыыппара эйгэтигэр кимэн киирэн эрэллэрин эттэ.

—Социальнай ситимнэринэн, сетевой таһаарыыларынан сонуннары, буола турар дьайыылары тутатына сырдаталлар, аны туран хаһыаты туора туппаттар, ааҕыллымтыа буоларыгар ис сүрэхтэриттэн кыһаллаллар.

Сылын ахсын суруналыыстар хамнастара индексацияланар, материальнай-тиэхинии­чэскэй база хаҥатыллар, ол эрэн «Сахабэчээт» үлэһиттэрин хамнаһа билиҥҥэ диэри өрөспүүбүлүкэҕэ баар орто хамнастан намыһах. Билигин суруналыыс сурукка тиһэринэн муҥурдаммат, араас бырагыраамаларынан туһанар, сонуну киэҥник тарҕатар. Маны учуоттуругутугар көрдөһөбүн, — диэн бэлиэтээтэ миниистир.

Ил Түмэн дьокутааттара, күчүмэҕэй быһыыга-майгыга хаһыат тираһа түһэрэ табыллыбатын эттилэр. Көрсүһүү кыттыылаахтара ирдэбил үрдээбитинэн, биир санаанан сөптөөх хамнас төлөнүөхтээҕин ыйдылар. Норуот дьокутааттара оройуон хаһыаттарын эрэдээксийэлэригэр хамнаһы үрдэтии боппуруоһун көрөргө бэлэмнэрин биллэрдилэр.

Эрэл санаа саҕыллар

Буолан ааспыт мунньах сүнньүнэн улуус хаһыаттарын салайааччыларын кытары быһа сибээскэ тахсан, санааларын үллэстэллэригэр көрдөстүбүт.

Владислав Гаврильевич Касьянов, Нам улууһун «Эҥсиэли» хаһыатын сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччы:

- Мунньаҕы сэҥээрэ иһиттибит, кыттыыны ыллыбыт. Саамай ыалдьар салаабытын таарыйдыбыт. Мин суруналыыстыка эйгэтигэр 30-тан тахса сыл үлэлээтим, ол иһигэр 27 сыл сүрүн эрэдээктэринэн, билигин эрэдээктэр солбуйааччытабын. Бу кэм устата хамнас намыһаҕын боппуруоһа сытыытык турар. Үлэлээн ааспыт Бэрэсидьиэннэргэ, Ил Дарханнарга хас да төгүл бу боппуруоһу туруорбуппут. Хомойуох иһин, суруналыыстыка эйгэтин үлэһиттэрэ «прочие» категорияҕа киирэн, хамнаһы ботуччу улаатыннарыы суох. Кэпсэтии баар, түмүк суох.

Мин үлэлээбит кэммэр, хамнас намыһаҕыттан 17 үлэһитим атын салааларга көспүттэрэ. Олор истэригэр, 15 отой ис-истэриттэн айар-тутар эйгэлээх, дьоҕурдаах үлэһиттэри сүтэрбиппит. Суут, үөрэҕирии салааларыгар, улуус дьаһалтатыгар билигин да таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Билигин үлэһиттэр сүрүннээн эдэрдэр, хамнас боппуруоһа кинилэргэ сытыытык турар. Хамнастан сылтаан шеф-эрэдээктэр уурайарын толкуйдуур, балаһыанньа маннык быһаарыыга тиэрдэн эрэр. Бары ыал, дьиэ-уот кыһалҕалаах дьон, сорохтор кирэдьииттээхтэр. Мин санаабар, суруналыыстар саамай кирэдьиит хабалатыгар киирбит үлэһиттэр буолуохтаахтар. Хамнас ханан да эппиэттэспэт. Холобур, араас эйгэҕэ үлэлиир харабыллар орто хамнастара 37-40 тыһ. солк. Үксүн түөртүү буолан үлэлииллэр, үс күн сынньаналлар, биир күн үлэлииллэр. Оттон эрэдээксийэ үлэһиттэрин хамнаһа быдан намыһах. Шеф-эрэдээктэр 32 тыһ. солк., отдел эрэдээктэрэ 50 тыһ. солк.  тиийбэт хамнастаахтар. Бу хомолтолоох. Балаһыанньаны үөһээ былаас билэр.

Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева, норуот дьокутаата Мария Христофорова, суруналыыстар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ Галина Бочкарева балачча ылсан сөптөөх үлэни ыыталлар. Ол, арааһа, бу мунньахха тирэх буолбута буолуо дии саныыбын. Ол курдук, кэпсэтии чопчутук ыытылынна, истэ олорон эрэл санаа саҕыллар.

Эрэдээксийэлэр үлэһиттэрэ, миниистирбит Анатолий Аскалонович Семенов, «Сахабэчээт» салайааччыта Ньургуйаана Михайловна Стручкова кимиилээх үлэни ыыталларын көрөн, итэҕэйдибит. Ил Дархан салгыы өйүүрүгэр эрэнэбит. Федеральнай докумуоннарга уларытыы өр кэмҥэ көрүллэрин билэбит, хас эмит сыл уһаан-кэҥээн, быһаарыллыбакка сылдьыа. Онон, бастаан утаа өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн кырыйан, 70-тан тахса мөл. солк. диэн аахпыттарын көрөллөрө буоллар. Дьиҥинэн, быһаарыллар суол.

Дойдубутугар, Украинаҕа буола турар  быһыыны-майгыны истэбит, көрөбүт. Сымыйа сурахтар тарҕамматтарыгар судаарыстыбаннай суруналыыстыка күүскэ өйөнүөхтээх. Билигин эрэдээксийэлэргэ ис сүрэхтэн баҕалаах дьоннор мустан үлэлии сылдьабыт. Хамнас  боппуруоһа кэлэр сылларга чопчу быһаарыллар түгэнигэр, үлэбит ис хоһооно тупсан, ирдэбил үрдүүрүгэр төһүү күүс буолуо этэ. Манна даҕатан, суруналыыс үлэтэ нуормата суох. Түүннэри-күнүстэри, сынньалаҥ күнэ суох суруйары толкуйдуугун. Киһи хайдах даҕаны итинтэн арахпат. Утуйаары сытан кытары матырыйаалгын төбөҕөр буһара сытаҕын. Холобур, собуот үлэһитэ күннээҕи нуорматын толорон баран, дьиэтигэр тиийэн сынньанар.

Барытын өйдөөн, учуоттаан туран, хамнас үрдүүрэ уолдьаста. Төһө даҕаны балыһыанньа үп-харчы өттүнэн кытаанаҕын иһин, мин санаабар, кыаллыан сөп эбит диэн  эрэл мунньах түмүгүнэн үөскээтэ. Кэпсэтии чопчу кыһалҕалары ыйан туран ыытылынна, хайдах быһаарыллыахтааҕа эрдэ суоттаммыта үөртэ. Үтүө түмүктэри кэтэһэбит. 

Күннэй Васильевна Алексеева, Горнай улууһун «Үлэ күүһэ» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ:

— Элбэх эрэли үөскэтэр төгүрүк остуол тэриллибититтэн сүргэбит көтөҕүлүннэ. Суруналыыстар хамнастара намыһаҕа биир эрэ сыл туруоруллубут боппуруос буолбатах. Онон сытыы боппуруоһу быһаарарга хамсааһын баран эрэр диэн иһиттибит.

Манна даҕатан, «Сахабэчээт» тэрилтэ салайаач­чыта  Ньургуйаана Стручко­ва көҕүлээһининэн, ин­­но­вация миниистирэ Анатолий Семенов өйөөһүнүнэн өрөспүүбүлүкэ эрэдээксийэлэригэр материальнай-тэхиниичэскэй базаларын бөҕөргөтүүгэ үлэ тиһигин быспаккка ыытыллар. Былырыын компьютердар саҥардыллыбыттара, социальнай ситимнэргэ үлэлииргэ аныгы төлөпүөннэр ылыныллыбыттара.

Кэм кэрдиис уларыйар, ирдэбил улаатар. Сетевой медиа буолбуппутунан, бу хайысханан үлэлииргэ бэлэммит, ол эрэн, хаһыат кумааҕынан бэчээттэнэн тахсыыта салҕаныахтаах. Мин суруналыыстыка эйгэтигэр 2005 сылтан үлэлиибин, онтон 2 сылын сүрүн эрэдээктэрдээтим. Быйыл суруналыыстар Сойуустарын дойду үрдүнээҕи сийиэстэригэр кыттар чиэстэммитим.  Атын эрэгийиэннэр, киин хаһыаттар үлэлэрин илэ харахпытынан көрдүбүт. Ол курдук, сийиэс чэрчитинэн «Комсомольская правда» хаһыат эрэдээксийэтигэр ыалдьыттаабыппыт. Эрэдээксийэ бизнес-кииҥҥэ икки этээһи куортамнаан олорор. Хонтуораларын көстүүтэ аныгылыы, инновационнай. Араас темаларынан суруналыыстар арахсан олороллор. Элбэх фотозона, нэһилиэнньэни, салайааччылары кытары кэпсэтиигэ, төгүрүк остуоллары ыытар анал хостор бааллар. YouTube ханаалы, социальнай ситимнэри, хаһыаты хабан үлэлии олороллор. Быһа эпиирдэри бэлэмнииллэригэр, салайааччылар хас да ый инниттэн суруттараллар эбит, миэстэлэрэ былдьаһык. Үбүлээһиннэрэ, бэйэлэрэ киллэрэр харчылара элбэх буолан, кумааҕы, ороскуоттуур матырыйааллары  атыылаһыыга кыһалҕалары көрсүбэттэр. Биһиги да өрөспүүбүлүкэбитигэр сөптөөх үбүлээһин баар буоллаҕына, маннык сайдыы табыллыа этэ.

Билиҥҥи буола турар балаһыанньаҕа сымыйа, фейк сонуннар тарҕаныылара өссө күүһүрдэ. Хомойуох иһин, сорохтор итэҕэйэллэр. Онон судаарыстыбаннай маассабай информацияны тарҕатар, сириэстибэлэри өйүүр уолдьаста. Сийиэс чэрчитинэн араас боппуруостары ырыттыбыт. Холобур, Сийиэскэ Луганскай уонна Донецкай Өрөспүүбүлүкэлэртэн суруналыыстар кыттыбыттара. Кинилэр олус ыарахан усулуобуйаҕа үлэлии олорбуттарын кэпсээтилэр. Хас биирдии суруналыыһы эккирэтэн, куттаан сордообуттар, хонтуораларын дэлби тэптэрбиттэр, онтон сылтаан оҕолорун илдьэ куоппут түгэннэрэ кытары баар. Кинилэр Арассыыйа састаабыгар холбоспуттарыттан үөрэн туран, Владимир Соловьевка махтаналларын биллэрдилэр. Кинилэри Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһа күүскэ өйөөбүт. Буомба эстиититтэн саһар сири булартан саҕалаан, биир суруналыыс дьахтары  4 оҕотун кытта түүн ортото өрүһүнэн куоттарбыттар.