Тыа сирэ

Эдэр фермер

Кэбээйи улууһугар кэскиллээх эдэр фермер Андрей Левин  холобурга сылдьар үлэлээх бааһынай хаһаайыстыба тэриммит. Эдэр киһи билигин 350 хороҕору көрөн-истэн, быр-бааччы үлэлии-хамсыы олорор. Дьиҥинэн, үс сүүс биэс уон сүөһү диэн – эттэххэ эрэ дөбөҥ. Элбэх сүөһүнү көрүү-харайыы – элбэх сыраттан тахсар дьыала буоллаҕа.

– 2016 сыллаахха Алтаайтан 75 красностепной боруода сүөһүнү аҕалбытым. Онтум ахсаана билигин 221 сүөһүгэ тиийдэ, ол иһигэр ыанар ынаҕым – 80, ньирэйим – 80 буолла. Хаһаайыстыбам сыыйа кэҥээтэ, номнуо 350 сүөһүлэннэ. Онтон 120 ыанньык. Билигин үүккэ күүскэ ылсан үлэлии сылдьабыт. Быйылгы былааммыт – 230 туонна. Ону аа-дьуо толорон эрэбит, – диэн эдэр фермер Андрей Егорович кэпсээн саҕалаата.

Андрей бэйэтэ юрист идэлээх эбит. Ол гынан баран, ийэтэ Аксинья Васильевна Левина өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр бааһынай. Кини 400-тэн тахса сүөһүлээх бөдөҥ хаһаайыстыбалаах. Онон Андрей биэс бииргэ төрөөбүтүн кытта сүөһүгэ-сылгыга сыстаҕас буола улааппыт. Ол да иһин буолуо, идэ ылан, олох киэҥ аартыгар үктэнэн баран, үлэтин тыа хаһаайыстыбатын испэсэлииһинэн саҕалаабыт.  

– Уонча сыл тыа хаһаайыстыбатын испэсэлииһинэн үлэлээтим. Былырыын саҥа уурайбытым. Ол быыһыгар бөһүөлэк кэтэх ыалларын сүөһүлэрин ылан көрөр “Кобяй” тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй кэпэрэтиибин салайбытым. Онтубут үлэтэ 2017 сыллаахха уопсай мунньах түмүгүнэн тохтообута. Ол кэннэ бэйэм туспа бааһынай хаһаайыстыба буолан барбытым, – диэн Андрей үлэтэ-хамнаһа хайдах саҕаламмытын билиһиннэрдэ.

Судаарыстыба өйөбүлэ

Андрей чахчы булугас-талыгас эдэр киһи. 2019 сыллаахха сүүрэн-көтөн, киирэн-тахсан, СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ элбэх сүөһүлээх улахан бааһынай хаһаайыстыбалары өйүүр “Чэбдигирдии” бырагырааматыгар хапсыбыт. Ити бырагырааманан биир ыанньык ынахха 20 тыһ. солк көмө харчы көрүллэр. Онон үлэһиттэрин хамнаһын үрдэппит.

– Билигин хаһаайыстыбабар 14 үлэһиттээхпин. Бары миигин кытта араа-бараа эдэр дьон. Кэлин ыччат сүөһүгэ үлэлиир буолла. Тыа сиригэр онтон атын үлэ да дэбигис көстүбэт. “Чэбдигирдии” бырагырааматыгар киирэн сүрдээҕин абыранныбыт. Хамнаһы үрдэтэр кыах үөскээтэ. Күн бүгүн үлэһиттэрим ый аайы 30-40 тыһ. солк хамнастаахтар. Ити тыа сиригэр куһаҕана суох хамнас. Урут олох кыра хамнаска үлэлээн хачыгырайа сылдьыбыппыт. Билиҥҥитэ балаһыанньабыт тупсан, санаабыт көтөҕүллэ сылдьар,  – диэн Андрей биир ситиһиитин үөрэ-көтө кэпсээтэ.

Дьиҥинэн, эдэр фермер ситиһиитэ итинэн эрэ муҥурдаммат. Быйыл Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө “Дьиэ кэргэн ферматын сайыннарыы” диэн куонкурска кыайан, анал граҥҥа тиксибит. Онон ынах-сүөһү эбии аһылыгынан утумнаахтык дьарыктанар санаалаах. Ол иһин сири кытта анаан-минээн бодьуустаһаары күүстээх тиэхиньикэ атыыласпыт.

– “Сүөһү үүтэ – тылыгар” диэн мээнэҕэ этиллибэт. Эбии сүмэһиннээх аһылыкка сүөһү үүтэ өлгөмнүк киирэр. Онон хас да сыл субуруччу бэйэбит күүспүтүнэн 40 гаҕа “зеленка” ыһан, сенаж оҥоро сатаабыппыт. Онтубут тиэхиньикэбит эппиэттэспэт буолан, сүгүн үүммэт да, хомуллубат да этэ. Билигин, дьэ, киһилии тиэхиньикэлэннибит. 2 МТЗ-82 “Беларусь” тыраахтар, 3 – охсор, 3 – мунньар, 3 – прессподборщик, 1 – “сеялка” ыллым. Онон эһиилгиттэн сири кытта үлэбитин күүһүрдэргэ былааннанабыт. Билигин аны айылҕабыт да уларыйан, айылҕаҕа бэйэтигэр аҥаардастыы эрэнэр табыллыбат буолла. Онон сүөһү эбии аһылыгар олохтоохтук ылыстахха сатанар. Оччоҕо эрэ сүөһү ахсаанын аҕыйаппат, элбэх үүтү ыыр кыахтаахпыт, – диэн хаһаайыстыба баһылыга инники былааннарын кытта үллэһиннэ.

Хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри

Саха сирин тыатын сиригэр чахчы хорсун, үлэһит дьон олороллор. Нэһилиэккэ олох тыҥ хатыытын кытта саҕаланар. Уһуннук ороҥҥо тиэрэ түһэн баран тыыллаҥныы сыттаххына, “уһун оту оттуурун” саарбах. Этэргэ дылы, манна күннэтэ олох иһин охсуһуу буоллаҕа.

Андрей быйыл 3 хотонунан кыстыахтаах. Ыанньыктара уонна бытархай сүөһүлэрэ тус туһунан тураллар. Билигин 120 субай сүөһүгэ саҥа хотону тутан үлэҕэ киллэрээри ыксыы сылдьар. Онон сарсыарда 6 чаастан номнуо түбүгүрбүтүнэн барабын диир. Эбийиэктэри кэрийэн, үлэни-хамнаһы хонтуруоллаан, үлэһиттэрин кыһалҕаларын быһаарсан, киэһэ 19 чаас кэннэ дьиэтин булар эбит.

– Сүөһүнү сөбүлүүр, ньаҕай, кирдээх үлэттэн толлубат буоллаххына, тыа хаһаайыстыбатыгар иҥнэн сылдьаҕын. Холобур, биир бэйэм күнү-күннүктээн түбүгүрэбин. Ол эрээри, сылайдым дии санаабаппын. Төттөрүтүн, үлэм түмүгүн көрөн астанабын. Билигин олох солото суохпун. Ньирэйдэрбин укуоллуу сылдьабын. Үөн түһэрэр укуолу биэрэбин. Бээ, өссө эн этэҕиҥ, ынахтарбын бэйэм сиэмэлиибин. Ити курдук, бэйэм бэтэринээр идэтэ да суох буолларбын, кыһалҕаттан үөрэнэргэ күһэллибитим, – диэн Андрей күлэ-күлэ сэһэргээтэ.

Кырдьык, тыа сиригэр барыны бары сатыыр киһи эрэ олорор. Аны дьону наймылаһан үлэлэтэр буоллаххына, хос ороскуот буолан тахсар. Онон бэйэҥ үөрэнэ сатаабытын ордук.

– Урут бултуурбун, кустуурбун сөбүлүүр этим. Ол гынан баран, бүтэһик сылларга олох иллэҥ кэм көстүбэт. Мэлдьи солото суохпун. Ол эрээри, дьиэ кэргэним быр-бааччы олорор, бигэ дохуоттаах. Аспыт-үөлбүт барыта бэйэбит киэнэ, “натуральнай”, сибиэһэй. Кэргэним Надежда Ивановна –  учаастактааҕы педиатр. Биир 5 саастаах Айсен диэн уоллаахпыт. Ону мэлдьи батыһыннара сылдьабын. Төрөппүттэрим миигин үлэҕэ-хамнаска уһуйбуттарын курдук, сүөһү үлэтин тугун-хайдаҕын көрдөрөбүн. Онон “фермер оҕото фермер” диэбиккэ дылы, уолбут оонньуура барыта тыраахтыр да ынах-сүөһү, – диэн аҕата астына кэпсээтэ.

Инникини өтө көрөн

“Аныгы киһиэхэ тыа хаһаайыстыбата төһө кэскиллээх, барыстаах дьыаланый?” – диэн Андрейтан ыйытабын:

–  Аҕыйах сүөһүнү иитэр ночооттоох. Этэ-үүтэ аҕыйах буолар. Онон, күнү-дьылы халтайга барыы сылдьыбакка, тута улахан хаһаайыстыбаҕа ылсыбыт ордук дии санаатым. Элбэх сүөһүнү иитэр барыстаах. Аны судаарыстыба өйөбүллэригэр тиксэр кыахтанаҕын. Биллэн турар, бастаан утаа барыта санаа хоту табыллан испэт. Ыарахан. Сылы сыллаан дохуоту көрбөккө сылдьыаххын сөп. Ол гынан баран, киһи инникитин былаанныы, тымтыктана үөрэниэхтээх. Соннук дьулуурдаахтык уонна тулуурдаахтык үлэлээтэххин, дохуот аахсар уонна барыс ылар күнүн-дьылын син биир үүнэн кэлэр. Оччоҕо, дьэ, кыайдым дии саныыгын уонна саҥа күүскүнэн салгыы үлэлээбитинэн бараҕын, – диэн эдэр киһи тус көрүүтүн кытта үллэһиннэ.

Түмүк оннугар

 Былыр былыргыттан сүөһүлээх киһи хаһан да тутайбатаҕа. Сүөһү үлэтэ – биир дьоһуннаах, ытыктабыллаах үлэ. Ас-таҥас тахсар дьарыга. Онон үлэтэ суох эдэр дьон судаарыстыба өйөбүллэрин сэҥээрэн, бэйэ хаһаайыстыбатынан дьарыктанан, быр-бааччы олоруохтарын, үлэлиэхтэрин-хамсыахтарын эмиэ сөп. Биллэн турар, ыарахаттар, итэҕэстэр-быһаҕастар бааллара чуолкай. Ол гынан баран, ханнык үйэҕэ оннук суох этэй? Билиҥҥи уустук кэмҥэ элбэҕи киһи бэйэтин санаатын күүһэ быһаарар.