Тыа сирэ

Өбүгэ саҕаттан саха дьоно мутукча көҕөрөрүн саҕана, сүөһүлэрин-астарын илдьэ, кыстыктарыттан сайылыкка көһөн тахсар үтүө үгэстээхтэр. Былыргылар ыам ыйын 22 күнүн, дьыл бүтэн, саҥа сыл саҕаланар кэминэн ааҕаллара. Кэлин бу өйдөбүл Ньукуолун таҥара күнүнэн солбуллубута. Ол эрээри, өбүгэ үтүө үгэһэ салҕанар. Бу күнү көрсө, өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбалара уонна сүөһүлээх ыаллара сайылыкка тахсан, номнуо олохсуйаллар. Ньукуолун күнүгэр алаадьы, кус миинин буһаран, сирдэрин-дойдуларын аһаталлар, Үрдүкү Айыылартан оҕо-уруу, сүөһү-ас тэнийэригэр,  барыта этэҥҥэ буоларыгар, быйаҥ дьыл тосхойоругар көрдөһөллөр.

Төһө сүөһү сайылыкка таҕыста?

Бу ыйга Саха сирин сайылыктарыгар 41954 ынах-сүөһү тахсара былааннанар. Бу көрдөрүү былырыыҥҥытааҕар 4026 хороҕор муостааҕынан элбэх. Ол аата өрөспүүбүлүкэ сүөһүтүн 22,8 %-на сайылыкка көһүөхтээх. Балартан 18981 -- ыанар ынах. Ол эбэтэр бары хаһаайыстыбаларга быйыл 1623 төбөнөн элбэх ыанньык тахсара сабаҕаланар.

Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 355 сайылык үлэлиир. Итинтэн 339 сайылыгар ыанньык сүөһү турар. 16 сайылыкка субай сүөһүнү, ньирэйи көрөллөр. 255 сайылыкка механизированнай дуойкалары тутталлар. 257 сайылык уот ситимигэр холбонуулаах, 48-һа дизели үлэлэтэр, 5-һэ күн уотунан уоттанар, 7-тэ моногенераторы холбуур, 18-һа чүмэчинэн олорор.

Билиҥҥитэ сайыҥҥы пиэрмэлэргэ 1651 үлэһит тахсара күүтүллэр: 760 ыанньыксыт, 150 үүт тутааччы, 237 буоһатааччы-тиэхиньик, 111 ньирэй көрөөччү, 393 бостуук.

Ыам ыйын 18 күнүнээҕи дааннайынан, сайылыктарга номнуо 33678 ынах-сүөһү көстө. Ол иһигэр 15047 ыанар ынах. Бу ый бүтүөр диэри былааннаммыт сүөһү барыта сайылыкка тахсыахтаах.

Улуустар кэпсииллэр

Амма улууһун сайылыктарыгар уопсайа 9 нэһилиэк 24 хаһаайыстыбата, ол иһигэр биэс тэрээһиннээх, 17 бааһынай, 2 кэтэх, 3163 сүөһүнү үүрэн тахсаллара былааннанар. Билиҥҥитэ 1415 субан сүөһү сайылыгын булла.

– Быйылгы кыстык хаһаайыстыбаларга ыарахан соҕустук түмүктэнэн эрэр, ол да буоллар, этэҥҥэ күөххэ үктэннибит. Улахан хаһаайыстыбалар ынахтарын, сылгыларын сайылыкка тахсыахтарыгар диэри эбии аһата сылдьаллар. Улуус үрдүнэн 100 туонна эрэ от хаалла. Сыл саҕаланыытыттан хас дау луустан биэс тыһыынчаттан тахса туонна от тиэйиллэн кэлэн, сайаапканан тэрээһиннээх, бааһынай хаһаайыстыбаларынан уонна кэтэх ыалларынан түҥэтиллибитэ. Сайылыкка билигин уопсайа 1415 субан сүөһү таҕыста. Бу күннэргэ хаалбыт сүөһүлэрбитин таһаарыахпыт.

Бүгүҥҥү туругунан, улуус үрдүнэн 3130 ынах, ол иһигэр 587 тэрээһиннээх, 1213 бааһынай, 1330 чааһынай хаһаайыстыбаларга төрөөн, 65 %-ҥа тэҥнэстэ, –диэн улуус кылаабынай зоотехнига Спиридон Капитонов иһитиннэрдэ.

Таатта улууһун сайылыктарыгар уопсайа 19 хаһаайыстыба 3059 ынах-сүөһүнү, ол иһигэр 1249 ыанньыгы, таһаараллара былааннанар. Билиҥҥи туругунан 629 ыанар ынаҕы уонна тыһыынча кэриҥэ субан сүөһүнү сайылата, күөххэ таһаарбыттар.

– Сайылык күнүгэр бары хаһаайыстыбалар күргүөмүнэн тахсыахтара. Кыра сиэр-туом толоруохтара. Быйыл Таатта сайылыктарыгар 41 ыанньыксыт, 13 үүт тутааччы, 10 буоһатааччы-тиэхиньик, 10 ньирэй көрөөччү, 12 бостуук үлэлиэхтэрэ.

Кыстыгы кыл мүччү туораан, күөххэ үктэннибит. Оппут, лоп курдук эрэ, нэһиилэ тиийдэ. Биир кэмҥэ олох ыксалы үөскэтэ сырытта. Дьиҥэр, улууспут эрдэ сөп буолар оттооҕо. Ону ордукпутун ыарахан балаһыанньалаах хаһаайыстыбаларга атыылаабыппыт. Онон быйыл улуус үрдүнэн балтараа эрэ тыһыынча от курулаата.

Төрүөх кыратык хойутаата. Ынахтарбыт саҥардыы маассабайдык төрөөн эрэллэр. Билигин 59 %-ҥа тэҥнэстэ, ол эбэтэр 3468 ынах төрөөтө.

Күн бүгүн өрүспүт этэҥҥэ устар чинчилээх. Номнуо мууһуттан босхолонно, ырааһырда. Онон мантан ыла аны үрүҥ илгэни үрүлүтэргэ дьулуһабыт, – диэн тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Григорий Таппыров иһитиннэрдэ.

“Саха сүөһүтэ” хайдах сайылыыр? 

2019 сыллаахха “Саха сүөһүтэ” генофонднай хааһына тэрилтэтэ төрүттэммитэ. Бу тэрилтэ саха боруода сүөһүнү элбэтэр кэскиллээх сыаллаах-соруктаах. Ол гынан баран, билиҥҥитэ матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй база өттүнэн кэккэ уустуктары көрсөр. Ол курдук, тэрилтэ бары салаалара кыайан сайылыкка тахсар кыахтара суох. 

Андрей Турантаев, “Саха сүөһүтэ” генофонднай хааһына тэрилтэтин кылаабынай зоотехнига:

– Ыам ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, биһиги тэрилтэбит, быйылгы төрүөҕү ааҕан туран, уопсайа 937 сүөһүлээх. Мантан 272-тэ -- ыанньык.

Күн бүгүн икки типовой сайылыктаахпыт. Онно хаһаайыстыбаларбыт хайыы-үйэ таҕыстылар. Былырыын баччаларга Горнай улууһун “Кылыс” учаастагар саҥа сайылык тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Ол үөрүүлээх аһыллыытыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев кыттыбыта. Быйыл ити учаастакка 111 сүөһүнү таһаардыбыт.

Аны биир “Күллэги” диэн улахан салаабыт Амма улууһун Болугуругар баар. Итиннэ кыстыкпытыттан 4 көстөөх Күллэги диэн үрэх баһа сиргэ сайылыктаахпыт. Билигин онно 127 сүөһүнү таһаардыбыт.

Дьиҥэр, Нам Таастааҕар, Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар, Мииринэй Сүлдьүкээригэр, Ньурба Аканатыгар, Эбээн Бытантайга эмиэ салаалардаахпыт. Ол гынан баран, ити хаһаайыстыбаларбыт бүтүннүү сайылыкка кыайан көһөр кыахтара суох. Типовой сайылыктара суох. Инньэ гынан, субан сүөһүлэрин эрэ мэччирэҥҥэ ыыталлар. Ыанньыктар ньирэйдэрин кытта кыстык хотонноругар хаалаллар. Онон билиҥҥитэ матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй базаны бөҕөргөтүүгэ үлэлэһэбит. Үбүлээһинэ кыайтардаҕына, сайылыктары тутар былааннаахпыт. Ол курдук, бырайыактара, былааннара оҥоһулла сытар.

Дьиҥинэн, биһиги көннөрү хаһаайыстыбалартан уратылаахпыт. Ол эбэтэр племсокуонунан, генофонднай сүөһү атын боруодалартан ыраах сылдьара, булкуспата ирдэниллэр. Онон сүөһүбүтүн тэйиччи мэччитэр, көрөр-истэр кыһалҕалаахпыт.

Саха сүөһүтүнэн дьарыктанар тэрилтэ буоларбыт быһыытынан, өбүгэ сиэрин-туомун хайаан да тутуһабыт. Өскөтүн былырыын Сайылык күнүгэр Кылыска саҥа сайылыгы үлэҕэ киллэрэр улахан тэрээһини тэрийбит эбит буоллахпытына, быйыл хаһаайыстыбалар бэйэлэрин истэригэр сэмэйдик бэлиэтииллэр. Ол курдук, алаадьылаан, сахалыы сиэринэн үөрэн-көтөн, Сайылык күнүн көрсүөхтэрэ.

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин:

–Кэмитиэппит уонна тус бэйэм ааппыттан Сахабыт сирин араас муннуктарыгар олорор, үлэлиир, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоммутун бука барыларын Сайылык күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин!

Сайылыкка көһүү– саха киһитигэр урут-уруккуттан уһун кыһыны туораан, күөххэ үктэнэн, сайын кэлбитин бэлиэтэ, өлгөм үүтү, үрүҥ аһы кытта дьүөрэлии өйдөбүл.

Түптэ буруотун сыта, ынах маҥырааһына, оҕо аймах саҥата, кэҕэ этэн чоргуйара – бу барыта биһиэхэ сайылыгы кытта ситимнээх олус дириҥ суолталаах өйдөбүллэр. Хас биирдии саха киһитигэр оҕо эрдэҕиттэн иҥэн хаалбыт кэрэ көстүүлэр.

Сайылыкка көһүү туспа сиэрдээх-туомнаах долгутуулаах түгэн. Бу кэлиҥҥи кэмҥэ, улахан тэрээһиннээх да, бааһынай да хаһаайыстыбаларбыт сайылыкка көһүүнү сөргүтэн эрэллэриттэн сүргэбит көтөҕүллэр. Биллэн турар, судаарыстыба, муниципальнай тэриллиилэр өйөбүллэрэ бу хайысхаҕа күүһүрүөн наада. “Ынах үүтэ –тылыгар” диэн мээнэҕэ этиллибэт. Бу сайыҥҥы кэмнэргэ саамай элбэх үүт ыанар. Онуоха сүөһүлэрбит киэҥҥэ-куоҥҥа, күөх мэччирэҥҥэ сырыттахтарына эрэ ситиһиллэр.

Күндү дьоммут, үрүҥ аһы үрүлүтээччилэр, хороҕор муостааҕы дэлэтээччилэр, тыа сирин оҥкулун тутан олорооччулар! Үлэҕит-хамнаскыт ситиһиилээх буоллун, хонуу-хонуу аайы хороҕор муостааххыт тэнийдин, үтүө үгэс өйдөбүлэ – сайылык барахсан – мэлдьи сайда-тэнийэ турдун!

Бырааһынньыгынан, Сайылык күнүнэн!

Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ үгүс хаһаайыстыбатын хороҕор муостааҕа, маҥыраспытынан, көҥүл мэччирэҥҥэ таҕыста. Онон Сайылык күнүн кэннэ, үрүҥ илгэ үрүлүйэн, саха дьонун сандалытыгар сибиэһэй ас-үөл дэлэйэн, сүргэбит көтөҕүллүө, ыарыы-дьаҥ туһунан кыратык умнуллуо.