Тыа сирэ

Үлэлээн ньиргитэрбит

1967 сыллаахха Төҥүлүтээҕи 4-с №-дээх СПТУ бэтэринээринэй салаатыгар биир сыл үөрэнэн, санитар идэтин ылбытым. Ленин аатынан сопхуос Петров-Халлааскы отделениетыгар анаммытым.

Отделение ыанньык сүөһүтэ, субана, сылгыта элбэҕэ, учаастактарынан бытанан олороллоро. Оту үрдүттэн сиэн, тиэйиллиитэ да кыайтарбата. Улуу Тоҕойунан, Кынгыыданан, Ньукуукканан, Хаатылыманан, Туоранан кыстыыллара. Бэтэринээринэй бырааһынан М.Д.Шкулев, биэлсэрдэринэн С.С.Заболоцкай, А.Н.Татаринова уонна мин санитарынан үлэлээбиппит. Быраактыкаҕа түөрүйэттэн быдан атына. Бу исписэлиистэртэн элбэххэ үөрэммитим.

1969 сыллаахха Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар  үөрэхпин үрдэтинэ киирбитим. Үс аҥаар сылынан бүтэрэн, эмиэ бу сопхуос отделениетыгар анаммытым. Олоҕум аргыһа К.С.Яковлевы көрсөн, ыал буолан, Лоомтука бөһүөлэгэр олохсуйбуппут. Идэбинэн үлэлээн барбытым.

Бэтэринээринэй быраас Д.Н.Аммосов сүрдээх билиилээҕэ. Өр сыл бииргэ үлэлээбиппит, киниттэн элбэххэ үөрэммиппит. Отделение управляющайынан 14-с сылын үлэлии сылдьар В.Ф.Тимофеев кэллиэгэлэрин ортолоругар сүрдээҕин ытыктанар салайааччы этэ. Сүөһү биригэдьиирдэрэ  К.И.Ларионов, М.И.Афанасьев от-мас тиийбэт кырыымчык сылларыгар, күһүн талах, сутука, саас-сайын дулҕа, уоҕурдуу (сопропель)  бэлэмнээһинин, муус үрдүнэн ходуу ходуйуутун улахан күргүөмнээх субуотунньуктарынан үмүрү туталлара.

Үүтү дэлэччи ыыр баҕаттан

Ыанньык сүөһүгэ үүтү дэлэччи ыыр баҕаттан сиилэһи, көөнньөрбөнү хото сиэтэн, төрүөххэ улахан охсууну ыларбыт. Ньирэй бөскөйөн, сыптарыйбытынан төрүүрэ. Улахан үөскүлэҥ ньирэйдэр сороҕор бэрилээн баран өлөллөрө. Бу кэмҥэ аҕылааһын, модьуун быһыылара суохтара. Модьууҥҥа түүлэрэ соролонон, дьүүкэрэн өлөллөрө. Аҕылааһын дьарҕа буолан, сүһүөхтэринэн киирэрэ, тобуктара бөскөччү иһэн, сүүрбэччэ ньирэй тыыллыы тэбэн сыталлара. Сүһүөхтэрин хайыттахха, ириҥэ тахсара. Аны туран, сүөһү аҕылааһыҥҥа, модьууҥҥа өллөҕүнэ, ночоотун үлэһиттэр бэйэбит төлүүр этибит. Хойут вакцина айыллан абыраабыта. Билиҥҥэ диэри көдьүүстээх буоллаҕа.

Ол эрээри сиилэс, көөнньөрбө сиэтэр буоланнар, ньирэй өлүүтэ тохтооботоҕо. Сорох ньирэй көрөөччүлэр күҥҥэ үстэ үүттээх хааһыны биэрэллэрэ. Ол иһин сайылыкка истэрэ уй курдук буолара. Күөх сирэмтэн мэччийбэттэрэ, кута тула сыталлара. Өллөхтөрүнэ, куртахтарын түүтэ соролонон хаалара. “Мэччитиэххитиҥ”, -- диэн этэрбит. Итинтэн сылтаан үлэһиттэрбитин кытта ардыгар ньаргыһан да ыларбыт. Өйдөтүү үлэтэ биир сайыҥҥылаах тэрээһин буолбатаҕа, хас да сылынан барбыта, олоххо киирбитэ. Ээ, ол аҥаардас биһиги, бэтэринээрдэр, ситиһиибит буолуо дуо? Ленин аатынан сопхуос кылаабынай бырааһа И.И.Осипов сабыдыала улахана. Кини отделение сэбиэтигэр туруорсара. Кылаабынай зоотехник И.Е.Борисовтыын көрү-нары да көҕүлүттэн туталлара, тэрээһин бөҕөлөрө этэ.

Саҥа ньыманы туһанан

Ленин аатынан сопхуоспутун бытарытан, “тыа”, “өрүс” диэн араардылар. Чүүйэ, Манчаары, Петровка, Петров-Халлааскы отделениелаах “Хаҥалас” сопхуос диэн сүрэхтэннибит. Дириэктэринэн мэхээнньик үөрэхтээх В.И.Корякин ананна. Исписэлиистэрэ бары эдэрдэр. Сопхуос кылаабынай бэтэринээринэй бырааһынан В.Д.Павлова буолла. Отделениеҕа О.Е.Спиридонова, В.Н.Игнатьева уонна мин буолан үлэлээтибит.

Төрүөх ханнык баҕарар отделениеҕа оройуон үрдүнэн өлүүтэ аччаабыта. Кылаабынай бырааспыт В.Д.Павлова Казань куоракка сэминээргэ сылдьан, төрүөххэ тымныы ньыманы тутталларын биһирээн кэлбитэ. Бу ньыманы отделениебытыгар бастакынан туһанарга тыл көтөхпүтэ. Дьэ, онон бастаан тыал үрбэт миэстэтин талан күттэрбиппит. Ынах төрүүр дала, ньирэй туспа турар былаһаакката талыллыбыта. Икки миэтэрэ усталаах, бүтэй салапаан бүрүөһүннээх, алын өттө халыҥ гына эпиилкэ, онтон соломо. Ыраастаабакка эрэ үрүт үрдүгэр соломону дьаптайан иһэҕин. Иигэ-сааҕа көөнньөн, тэпилииссэ курдук сылааһы биэрэр буолар. Аны тахсар аана куул бүрүөһүн --  ньирэй көҥүл сылдьарын курдук. Күүлэйдиир, аһыыр сирэ аһаҕас буолар. Итинник усулуобуйаҕа муус устар 15 күнүттэн төрөтөн барарбыт. Күн-дьыл өксүөнүн аахсыбакка. Бу сыллар усталарыгар 1992 сылга диэри 200-тэн тахса ынах-сүөһү төрөөбүтэ. Төлөркөй төрүөх манна буолбута. Бороонноругар үктэнэн баран, сэбирҕэхтэтии, диктикаулез, паратиф, кокцидиоз дьаҥанара биллибэт буолбута. Субан өттө 350-380 кг, биир эмэ 400-кэ чугаһыыр ыйааһыннаммыттара. Тыһы тиҥэһэлэри талан, О.И.Потаповаҕа туспа туттарбыппыт -- төрүөҕү билээри. Төрүөҕэ лаппа үчүгэйэ, үүтэ ортоһуора.

1992 сыллаахха сопхуос ыһыллан барбыта. Чааһынай сүөһү улууска элбээн, эбии бэтэринээринэй пууннар, учаастактар, лечебницалар аһыллыбыттара. Миигин онно сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри үлэлээбитим.

Сопхуос эрдэҕинэ хотон ититэр систиэмэтэ тоҥоро, аанньа сыбаҕа суоҕуттан киһи тыына бурҕаҥнас буолара. Тымныытыгар эмиэ бу ньымабын туттубутум -- хотон иһигэр эпиилкэ, соломо тэлгиирбит. Ньирэйдэргэ итии аһылык өлүүнү эмиэ аччаппыта. Ноһуомун саас биирдэ субуотунньугунан ыраастыырбыт. Шефтии Алдан оройуонун “Алексеевка” сопхуоһуттан чэпчэки сыанаҕаньирэй атыылаһарбыт. Онно үстэ командировкаҕа баран кэлбитим. Уһун сындалҕаннаах айан буолара. Сопхуоска үлэлиир кэмҥэ дьиэ-уот, оҕо-уруу диэни куоһур оҥостубаккын. Кэргэним тирэх-көмө буолара.

Тыыннааҕым тухары өйдүү-саныы сылдьыам

 Ленин аатынан “Хаҥалас” сопхуоска дириҥ билиилээх, ирдэбиллээх дириэктэрдэр үлэлииллэрэ: М.Н.Захаров, П.П.Антонов, В.В.Скрябин, В.И.Корякин. «Бэтэринээрдэр, шприһи тутан баран сылдьымаҥ!” -- диэн буолара.

Кырдьык, сүөһү-ас туруута тэрээһинтэн сүрдээх тутулуктааҕа. Кылаабынай бэтэринээринэй бырааһынан И.Н.Егоров, И.И.Осипов, В.Д.Павлова, отделение управляющайынан В.Ф.Тимофеев, ыанньык, субан биригэдьиирдэринэн К.И.Ларионов, М.И.Афанасьев, Н.Н.Петров үлэлээбиттэрэ.

Отделение бэтэринээринэй бырааһа О.Е.Спиридоновалыын өр кэм (27 сыл устата) бииргэ үлэлээбиппит. В.Н.Игнатьева, О.Е.Спиридонова өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэринээринэй сулууспа күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэллэрэ. В.Н.Игнатьева спорт өттүгэр тэҥнээҕин булбата. Мин улууска отделениелар икки ардыларыгар күрэхтэһиигэ бириистээх миэстэҕэ тиксэрим.

Түөрт уон сыл биир сиргэ үлэлээн баран, бииргэ алтыспыт, үлэлээбит дьоммун ахтыах кэриҥнээхпин. Буоһатыыга өрүү сыл аайы инники күөҥҥэ сылдьар осеменатодарым А.З.Львова, В.Е.Григорьева, А.Г.Кириллина, А.Т.Егорова, ыанньыксыттарым М.Д.Устинова -- Герой ийэ, идэлээх сойуустар сийиэстэрин дэлэгээтэ, И.П.Устинов, М.С. Исакова, Е.Н.Терентьева, А.Н. Терентьева, К.Н.Тимофеева, бостууктарым Н.Н.Федоров, А.С.Федоров, В.В.Дормидонтов, И.К.Васильев, субан сүөһү бостууктара В.В.Афанасьев, Нь.Д.Павлов, Е.Е.Яковлев, Е.Е.Кириллин, сылгыһыттарым В.В.Афанасьев А.Е.Яковлев, А.Н. Соловьев, Д.Н.Игнатьев, бороон көрөөччүлэрим Г.И.Саввина, Е.Т.Соловьева, П.А.Лукина, Т.С.Бумажникова, А.Е.Василева -- барыларын ааттыахпын баҕарабын! Тыыннааҕым тухары өйдүү-саныы сылдьыам. Бары холкуос, сопхуос чэчирии сайдыытыгар кылааккыт үгүс буоллаҕа эбээт! Хомойуох иһин, билигин биэс тарбах иһинэн эрэ тыыннаахпыт...

Оройуоннаҕы бэтэринээринэй ыстаансыйа үлэһиттэрин эмиэ ахтан-санаан ааһар тоҕоостоох. Кинилэр сопхуоһу кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииллэрэ. Хонтуораҕа бүгэн олорботторо, көлөһө үрдүттэн ыйыы-кэрдии биэрбэккэ, тэҥҥэ үлэ үөһүгэр түһэллэрэ. Начаалынньыкпын диэбэттэр этэ: Н.С.Яковлев, Н.К.Назаров, Н.Федоров, З.Е.Платонова, И.И.Осипов, А.А.Дьячковская. Эпизэтэрээт кылаабынай бэтэринээринэй бырааһынан Х.М. Слободчикова, Т.Р.Гаврильева, А.Г.Лысенко үлэлээбиттэрэ. Эрчимнээх, эдэр, талааннаах да салайааччылар этэ. Чинчийэр лабораториябыт үлэһиттэрэ К.С.Капитонова, А.С.Никифорова, А.А.Дьячковская, А.Сергучева, Е.А.Санникова суһал түгэҥҥэ миэстэтигэр да тахсан үлэлииллэрэ, чинчийэллэрэ. Түөрт сопхуос отделениеларын кэрийиэх диэтэххэ, сыанан аҕаабата чахчы. Дьиэлээх-уоттаах дьоҥҥо түбүктээх, сынньалаҥа, өрөбүлэ суох үлэлээх дьоммут. Бөһүөлэкпитигэр үлэни кытта сынньалаҥы дьүөрэлии туттахха, кэнсиэргэ, эстафетаҕа, күрэхтэһиигэ көхтөөхтүк кыттар этибит. Ону таһынан уопсастыбаннай үлэҕэ булгуччу кытыннараллара. Үлэбиттэн үксүн кыайтарбат өттүн арыйа сатаатым. Суруйуох, сырдатыах диэтэххэ, бүтүн кинигэ тахсыан сөп.

 Олох салҕанар

 Билигин Лоомтукаҕа бэтэринээрдэр киэҥ-куоҥ саҥа учаастакка олорон үлэлииллэр. Сэбиэдиссэйинэн В.А.Винокурова, исписэлиистэринэн Е.Н.Алексеева, М.И.Назаров. Бу иннинэ оҕолор оһоҕунан оттуллар дьиэҕэ тоҥон-хатан биэрбиттэрэ даҕаны. Билигин саҥа үйэни батыһан, Интэриниэт, көмпүүтэр сибээһи ситимниир. Кырдьаҕас бэтэрээн үлэһиттэрин умнубаттар, алтыһаллар. Үлэлэрин таһынан, тус бэйэбэр кыайтарбат кыһалҕа кэллэҕинэ көмөлөһөллөр, этитэ да барбаттар. Онтон сүрдээҕин үөрэбин, махтанабын. Кинилэргэ үлэлэригэр үрдүк кирбиини, дьиэ кэргэттэригэр дьолу-соргуну баҕарабын.

Матрена ЯКОВЛЕВА,

 тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ.

Лоомтука, Мэҥэ Хаҥалас.