Нэһилиэк дьокутаата

Үүтү тутар сыахпыт эргэрдэ

Елена Винокурова,  Мэҥэ Алдан нэһи­лиэгин дьокутаата:

—  Кырыа кы­һыммытын этэҥ­ҥэ туораан, сандал күннээх сааска үктэннибит. Ынах төрөөһүнэ бэлиэр саҕаланан үүт-ас дэлэйэн эрэр. Биһиги нэһи­лиэкпитигэр үүтү туттарыыга кыһалҕа үөскүөх курдук. Арыы сыаҕа бары ирдэбилгэ ырааҕынан эппиэттээбэт. Дьиэтэ-уота олус эргэрэн турар. Саҥа дьиэни тутуу боппуруос быһыытынан эрэ  үөрэтиллэр. Дьиҥэр,  түргэнник быһаарыахпытын наада.  Кыайыы 75 сылын көрсө нэһилиэкпитигэр араас тэрээһиннэр номнуо саҕаланнылар, нэһилиэнньэ барытыгар көхтөөхтүк кыттар.

— Былырыын эһиги нэһилиэккитигэр Эйфель башнятын, Хеопс пирамидатын туруорбуккутун  дьон-сэргэ сөҕө-махтайа истибитэ. Этэҥҥэ тураллар дуо?

— Биир саамай үчүгэй миэстэлэрбитинэн буолаллар. Ыраахтан-чугастан кэлбит дьон бары олус сэргээн, хаартыскаҕа түһэн ааһар ураты сирдэрэ-уоттара буолла.  Башня тутуллубут устуоруйатын санатар буоллахха, СӨ ОДьКХ министиэристибэтэ нэһилиэктэри тупсарыыга аналлаах  куонкурус биллэрбитигэр, биһиги дьаһалтабыт кыттан, 4,5 мөл. солк. граны ылбыта. Ити үбүнэн 16 миэтэрэ үрдүктээх Эйфель башнятын дьэндэтэн таһаарбыттара.   Саамай сүрүнэ, бу бырайыагы  олоххо киллэриигэ нэһилиэнньэ барыта кыттыбыта.  Нэһилиэкпит  кэрэ көстүүлээх буоларыгар  түмсэн, бары сүбэбитин-амабытын холбоон  далаһа муосталары, фонтаны, Хеопс пирамидатын оҥордубут.  Биллэрин курдук, киһи эрэ барыта Францияҕа тиийэр кыаҕа суох. Онон Томпо улууһун дьоно улаханнык ырааппакка, башняны, Хеопс пирамидатын астына-дуоһуйа көрөр кыахтаах.

Сир анныттан уу тахсан эрэйдээтэ

Ирина Семеновна Федотова, Нам улууһун Көбөкөн нэһилиэгин дьокутаата,  Көбөкөн орто оскуолатын технологияҕа учуутала:

— Тыа сиригэр олохтоох көҕү­лээһини өйүүр бырагыраама кө­дьүү­һэ улахан буолла диэн сыаналыыбын. Ити бырагыраама чэрчитинэн, нэһилиэкпитигэр үс сыл  иһигэр оҕо­лор оонньуур былаһааккалара тутулунна, Интэриниэт түргэн сибээһэ (4G) киирдэ уонна  эргэ алта эбийиэги көтүрдүбүт. Уопсай мунньаҕынан быһааран, бу үлэлэргэ  нэһилиэнньэ бары кытынныбыт. Кыайыы 75 сылынан сибээстээн, быйыл Кыайыы скверин оҥорорго диэн быһаарыы ылынан, бырайыагын оҥорон, докумуоннарын туттарбыттара. Бу үлэлэргэ барытыгар дьокутааттар  быһаччы кыттабыт.

Дьокутааттар сылын аайы оҕолорбутугар Саҥа дьыл­лааҕы быраа­һынньыктары тэрийиигэ көмөлөһөбүт уонна ыһыахха ыытыллар күрэхтэһиилэргэ бириис туруорар үтүө үгэстээхпит.

Биллэн турар, тирээн турар кыһалҕалар бааллар.  Өлүөнэ эбэ  уҥуор олорор буоламмыт сайын аайы баарсаны кыра катерынан состорон өрүһү туоруубут. Кэнники өттүгэр ирдэбил кытаатан уонна баарсабыт да  эргэрэн кэлии-барыы өттүгэр кыһалҕа үөскүөх курдук этэ. Ону  сыл аайы туруорсарбыт түмүгүнэн улууспут дьаһалтата өйөөн, үп көрөн,  быйыл кулун тутарга баарсабыт өрөмүөнүн саҕалаан бэс ыйын иннинэ бүтэриэхтээхтэр.
Өссө сыл аайы туруорсар  сүрүн боппуруоспутунан оскуола саҥа дьиэтин тутуута буолар. Оскуолабыт 1964 сыллаах тутуу, олус эргэрэн саахалланар туруктаах, кыһынын олус тымныы. Улууспут бүддьүөтүттэн үп көрүллэн,  2018 сыллаахха 60 миэстэлээх оскуола бырайыага оҥоһуллубута. Бырайыагы оҥоруу төлөбүрүгэр анаан нэһилиэк дьоно-сэргэтэ бары күргүөмүнэн Намҥа  тиийэн, анал  марафон ыыппыппытыгар, биир дойдулаахтарбыт улахан көмөнү оҥорбуттара.  Билиҥҥи ирдэбилинэн кыра оскуола  буоламмыт инвестиция бырагырааматыгар кыайан киирбэт туруктаммыппыт. Бырайыакпыт бэрэбиэркэни (экспертизаны) ааһарыгар көмө көрдүүбүт. Оскуола тутуллар сирэ быһаарыллан изыскательскай үлэтэ баран турар. Бырайыага бэрэбиэркэни этэҥҥэ аастаҕына,  СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн үлэлиир анал бырагыраамаҕа киирсиэхпитин баҕарабыт.

Көбөкөн нэһилиэгэ Өлүөнэ өрүс үрдүгэр турар, сааскы халаан уута биһигини  таарыйбат. Ол эрээри,  кыһын сир аннынааҕы уу тахсан, ыаллар дьиэлэрин ылан сордуур буолла. Сорох сыл умуһахтарыттан күн аайы носуоһунан хачайдаан кыстыыллар. Уу үксүн дьиэ муостатыгар диэри тахсар, хотоннору эмиэ ылар.  Дьон дьиэлэрэ алдьаммытын өрөмүөннүүргэ көмө көрдөөтөхпүтүнэ, итинниккэ көрүллүбэт диэн быһаараллар. Төһө да сааскы халаан уута дохсуннук ылан, алдьатан ааспытын курдук буолбатаҕын иһин, дьон дьиэтэ эргэрэр, алдьанар, аны туран, сииктээх буолан, доруобуйаҕа улахан охсуулааҕа чуолкай. Онон салалта өттүттэн сөптөөх миэрэ ылыллара уолдьаста. 

Саҥа оскуолабыт эрэ тутуллара хаалла

 Альбина Ивановна Васильева, Халбаакы нэһилиэгин  дьокутаата, фельдшер:

— Халбаакы нэһилиэгэ аныгы олох сиэринэн сөптөөхтүк  дьа­һанан-дьап­сынан олорор.  Кэлиҥҥи кэмҥэ суолбут-ииспит лаппа тубуста. Үйэбит тухары оһох хамначчыта буолан олорбуппутун умнан эрэбит.  Чааһынай дьиэлэргэ киин хочуолунайтан ититэр ситими тардан, күннээҕи түбүкпүт адьас чэпчээтэ.  Уулуссаларбытыгар   анал лаампалары туруортаан, түүн кытта сып-сырдык. Сотору ыраас ууну иһэр боппуруоспут эмиэ быһаарыллыахтаах.    

Социалистическай Үлэ Дьоруойа  П.И.Бы­канов аатынан Халбаакы орто оскуолата 70-с  сыллар саҥаларыгар тутуллубута.  Олус эргэрэн, акылаата сытыйан турар. Сыл аайы өрөмүөн ыытабыт да, ол көдьүүһэ кыра.  Оскуола  олус тымныы, кыһын  оҕолор, учууталлар сонноох сылдьан үөрэнэллэр, үлэлииллэр.

Билигин нэһи­лиэнньэ оскуолабыт саҥа дьиэтин тутуутун туруорсар.   “Инникибит — кэлэр кэскилгэ” диэнтэн сиэттэрэн нэһилиэк баһылыга  Алексей Васильев оскуола тутуутун боппуруоһун туруорсан саҕалаан эрэр.  Бу улахан тутууну улуус   баһылыга Сергей Винокуров эрэ быһаарбат дьыалата, Ил Түмэн  дьокутааттара күүс-көмө  буолуохтара диэн эрэнэбит.

Нэһилиэкпитигэр тыа сиригэр олохсуйуу бырагырааматын чэрчитинэн,  эдэр ыал саҥа дьиэ туттан киирэллэрэ үксээтэ, сылын аайы оҕо-уруу ахсаана элбээн иһэр. Халбаакы Бүлүү улууһугар билиҥҥи олох ирдэбилин, сайдыытын кытта тэҥҥэ хардыылаан иһэр нэһилиэктэртэн биирдэстэрэ буолар.

Александр ТАРАСОВ