Түһүлгэ

Саха салаатын бүтэрэн, оройуон хаһыатыттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ тэлэбиидэнньэтигэр уонна араадьыйатыгар, хомуньуус саҕанааҕы «Кыым», «Саха Сирэ», «Сахаада», «Ил Түмэн» хаһыаттарга уопсайа 40-ча сыл үлэлээн кэллим. Үлэлээбитим устата бэчээт хара үлэһитинэн сырыттым. Онон суруйар үлэҕэ эриллэн кэлбит киһи быһыытынан, мин даҕаны сарымахтана ойон көрүөх бэйэм буоллаҕа.

Үөрүйэх, үгэс туохтан да күүстээх

Саха Сирэ, Сахабыт Сирэ диэн үөрэ, долгуйа, киэн тутта ааттыыбыт. Ааттыыбыт? Чахчыта оннук дуо? Ол аата бу анал аат буоллаҕа дии. Тэнийэ сатаабакка эттэххэ, киһи аата-суола эрэ буолбакка сир-дойду анал ааттара улахан буукубаттан суруллаллара мөккүөрэ суох буолуон сөп этэ. Манньыаттаах Уола, Күкүр Уус, Кудай Бахсы Уус, Кээрэкээн Ойуун, Улуу Кудаҥса, о.д.а. сүүһүнэн, тыһыынчанан ахсааннаах анал ааттар бааллар. Маныаха уус, ойуун, улуу, уола, о.д.а. тыллар бу идэлээх сүдү дьоннор буолалларын, кинилэр уһулуччулаах уратыларын бэлиэтииллэрин таһынан, туһааннаах киһиэхэ аат суолталанан, ол онто ыччатыттан ыччатыгар бэриллэ турар буолбуттар. Аакка кубулуйбут, анал аат дьылҕаламмыт тыл хайаан сурукка кыраттан суруллуой?

Нуучча хаһаактара, киис булдунан дьарыктанар бырамыысыланньык дэнэр дьоно, Саха Сирин холуонньалаан баран, ыраахтааҕыларыгар «Якуцкая земля», «землица» диэн суруйаллара былыргы дөкүмүөннэргэ бааллар. Маны сирэйинэн тылбаастыыр буоллахха, «Саха сирэ», «Сахалар сирдэрэ» диэн буолуоҕа. Оччотугар «сирэ» диэн тыл нууччалыы сөпкө кыра буукубаттан суруллубут буолан тахсар. Анаан аат быһыытынан буолбакка, баара-суоҕа сахалар сирдэрэ буоларын ыйыы, бэлиэтээһин быһыытынан ылыныллыахтаах этэ. Хайа эрэ үөрэхтээх, саха киһитэ эбэтэр дьоно буолуон сөп, улаханнык быһаарса барбакка, нууччалыы хайдах суруллубутунан сүһэн ылан, ону өссө аат оҥорон, сурукка киллэрбиттэрэ күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэллэҕэ. Ол түмүгэр, биир сомоҕо анал ааппыт аҥаара улахантан, атын быһаҕаһа кыра буукубаттан сурулла сырыттаҕа! Мин сыыстарар буоллахпына, алҕаспын ыйыҥ. Туох баар бэчээтинэй бородууксуйабытыгар «Саха сирэ» буолан сылдьабыт. Тугуй бу? Тапталлаах дойдубут анал аата дуу, эбэтэр сахалар сирдэрэ буоларын бэлиэтиир географическай, библиографическай ыйынньык дуу?

Тус бэйэм араспаанньабын улахантан, ааппын кыраттан суруйдахтарына, өһүргэнээри турабын. Итинник балаһыанньаҕа түбэстэххэ, ама, соҕотох мин эрэ кыынньан туруох бэйэм буолуо дуо? Олоҕуран хаалбыт үгэс, үөрүйэх диэн улуу дьыала буоллаҕа. Өскөтө бу куолулаабытым сөптөөх да буоллаҕына, көнүө, көннөһүллүө диэн эрэнэргэ сүрдээх уустук буолуоҕа. Куолуһут да көстүөҕэ, саралааччы даҕаны күөрэс гыныаҕа, көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук, төттөрүлэһээччи кырыы-кырыытынан буолуоҕа. Ол онтон барытыттан ордук күүстээх дьайыылааҕынан уонна утарсыылааҕынан өй-санаа олохсуйан хаалбыт халыыптан арахса охсон биэрбэт үөрүйэҕэ буолар.

Төттөрү оройуоннарыгар кубулуйбуттара

М.Е. Николаев бэрэсидьиэнниирин саҕана, саха омуга сирин-уотун, кыраныыссатын, уопсайынан олоҕун-дьаһаҕын тэринэн, дьаһанан олорбут биир төрүт укулаата – улуус – урукку аатынан уонна өйдөбүлүнэн эрэ буолбакка, чөл бэйэтинэн норуотугар төннүбүтэ. Хайа баарый, биир-икки сыл буолаатын, кэлии нэһилиэнньэлээх улуустар төттөрү оройуоннарыгар кубулуйбуттара. Сахалар улуустарыгар олорон хаалбыт курдук буолбуттара. Ким эрэ истибиттээх дуо, сүрүннээн кэлии нэһилиэнньэлээх улуустар дьонноро-сэргэлэрэ ити ааттарын сөбүлээбэккэ уонна ылыммакка, бырачыас түһэрбиттэрин, ультиматум туруорбуттарын туһунан? Бэйэм ирээтим истибэтэҕим. Түмүгэр, оҥорон көрөн, ускуустубаннайдык араарыы түмүгэр, нэһилиэнньэ улуустар уонна оройуоннар дэнэр административнай сир-уот эдьинииссэлэригэр арахсан олорор.

Сыыһарым буолуо, тус бэйэм санаабар, бу бэйэбит ытыктабыллаах маҥан төбөлөөхтөрбүт идиэйэлэрэ буолуохтаах. «Өһүргэтимэҥ, кыйахаамаҥ, улуу убайбыт санаатыгар тутуоҕа», -- диир үөрэтиини-такайыыны, ама, мин эрэ истибит үһүбүөн?..

Кыра норуот кыһалҕата

Ийэ тылбыт барахсан, бу сиэдэрэйин, баайын, нарынын, уранын эриэхсит! Чахчы, дьоллоох норуокка анаммыт уонна тиксибит сыаната биллибэт барҕа баай буолар. Бу күн сиригэр кыра норуот аан маҥнайгынан көрсөр куттала, кини тыла дьүдэйиитэ, кэхтиитэ уонна өлүүтэ буолар. Ыарыыны, холуонньалыы батталы, сэриини мүччү түһүөххэ сөп. Онуоха норуот тулуура, эрдээх санаата, күүстээх эрэлэ быһаарыылаах оруолу ылаллар. Оттон төрөөбүт тыл кэхтиитэ уонна өлүүтэ, норуот өйдүүн-санаалыын төннүүтүн кытта быһаччы ситимнээх буолан, ханнык да өрүһүлтэтэ суох барар бырассыаска кубулуйар кыахтаах. Кыра норуот тылын күҥҥэ 40 моһол, мэһэй, харгыс күүтэр диэтэххэ, омуннааһын буолуо суоҕа. Кыра норуот тылын сүтэрэр куттала, кини бэйэтэ талан ылбыт анала-чааһа буолбатах. Маны кини омук буолан күн сиригэр олорорун тухары, киниттэн хаһан да арахпат өлүүлээх-сүтүүлээх ыйааҕар, дьылҕатыгар холуохха сөп эбитэ буолуо.

Тыл дэгэтэ -- араас өҥүнэн оонньуур суһума

 Тыл араас дэгэтин туһунан өйдөбүллээх буолар наада. Саха тыла элбэх дэгэттэнэн, суолталанан, араас кырааскаларынан оонньоон ылар төһө баҕарар кыахтаах. Ол иһин уус-уран тыл маастардара суруйааччылар, бэйиэттэр эрээдэктэрдэри кытта киирсэр киирсиилэрэ итинтэн төрүөттээх. Эрэдээктэр бэйиэт буолбатах, кини көннөрү тылы билээччи уонна ол быһыытынан көннөрөөччү эрэ. Бэйиэт өйүн-санаатын күүркэйиитинэн, дууһатын иэйиитинэн, сүрэҕин тэбиитинэн айар. Бэйиэт маннык түгэҥҥэ, бэйэтэ да билбэтинэн, гениальнай устуруокалары айан кэбиһиэн сөп. Пушкин поэзиятын ааҕан көрдөххө, үрүччэ уутунуу кылыгырыы сүүрүгүрэр хоһоонун, поэматын тыллара, киниттэн ханнык да тутулуга суох, бэйэлэрин көҥүллэринэн үөһэттэн кутуллар курдуктар. Ол иһин дьикти кэрэлэр! Маннык этиэхтэн кэрэ поэзияҕа, эрэдээктэр бэйэтин профессиональнай билиитинэн салайтаран, талбытынан буккуһар буоллаҕына, туохха да тэҥнэммэт сүдү улахан хоромньуну эбэтэр хара аньыыны оҥорбутунан ааҕыллыан сөп.

Билигин саҥа хаама сатыыр оҕоттон улахан дьоммутугар тиийэ наар  «эһээм», «эбээм» диэн тылланан турдубут. Маннык этиэххэ, саҥарыахха сөп. Бу гынан баран, хайа түгэҥҥэ бу тыллар этиллэр ис хоһоонноругар сөп түбэһиэхтэрин туһунан кыратык толкуйдаан көрүөххэ наада этэ. Улааппыт уол-кыыс ньирэмсийэннэр, наар «эбээлэхпэр-эһээлэхпэр» диэн тыллана сылдьаллара истэргэ соччо бэрдэ суох. «Эһэм аахха баран иһэбин», «Бэйи, эһэм хотоку сынньаннын», «Эбэбин күүскэ да, күүскэ таптыыбын» диэххэ сөп дуо? Сөп бөҕө буоллаҕа.

Быһаҕас дьолу баҕарбыт тэҥэ

Үтүктээйилиир үгэспитинэн, «Саҥа дьылынан, саҥа дьолунан!» дэһэн эҕэрдэлэһэбит. Ону-маны удумаҕалыыр саха дьоно бу сылларга мэктиэтигэр мэнэрийэн эрэ ылбатылар.

 Туспа килиимэттээх, ыйдаах-күннээх дойдулаах дьон буоламмыт, 8 ый кэриҥэ уһуннаах кыстыктаахпыт. Сааскы Ньукуолуҥҥа күөх от бытыгырыах майгыннаннаҕына, «дьылы туораатыбыт, күөххэ үктэннибит» диэн буолар. Ол аата биһиэхэ, сахаларга, кыстыкпыт дьылга тэҥнэһэр. Аныгы халандаарынан төгүрүк сыл 12 ыйдаах. Сахалар дьылбыт (кыстыкпыт) 8 ыйдаах. Оччотугар биһиги бэйэлээхтэр баара-суоҕа 8 ыйдаах, быһаҕас дьолу баҕарса сылдьар буолан тахсабыт. Саҥа сылынан буолбакка, «дьылынан» эҕэрдэлэһэбит. Кэм буолан истэхпит диэххэ.

Нуучча эмиэ кыстыктаах (зимовка), ол гынан баран, биллэр төрүөтүнэн, биһиэниттэн улахан уратылаах. Нууччаҕа «времена года» диэн араарыы баар. Хаһааҥҥыта эрэ, хайа эрэ үөрэхтээх саха «дьыл» уонна «дьол» диэн тыллар дорҕоонноро маарыннаһалларын сөбүлээн буоллаҕа буолуо, тылбаастаан кэбиспитин күн бүгүнүгэр диэри соһо сырыттахпыт. Бу гынан баран, нуучча: «Саҥа сылынан!» -- диир буолан, киниэнэ сөрү-сөптөөх буолан тахсар. Оттон биһиги быһаҕас дьолбутунуун үөрүү-көтүү бөҕө буолан сырыттахпыт дии. Бу бэлиэтэнэр алҕас, сыыһа чөмчөкөбүтүгэр тимирдээх бетон буолан кутуллан, хаһан да ирбэттии хам тоҥон сылдьар. Онон көннөһүллэрэ кыаллыбат буолла быһыылаах. Баара-суоҕа «Саҥа сылынан» эрэ диэххэ наада этэ.

Үөрэтии куһаҕаныттан буолуо

Орто Халыма олохтооҕо Иннокентий Оконешников диэн киһи кэлин икки-үс сылга тиһигин быспакка хаһыакка суруйар. Суруйарын ааҕаммын, кинини киэҥ билиилээх, дьиҥ сахалыы ийэ өйдөөх, хотугу киһи сиэринэн чиэһинэй уонна ыраас өйдөөх-санаалаах эбит диэн сыаналыыбын. Олоҕу олорбут, үлэни үлэлээбит киһи буолара тутатына биллэр. Аны туран, тулалыыр эйгэтин эрэ буолбакка, бэрт ырааҕынан эҥсэн, дириҥник толкуйдуур уонна ол онтун кылаадьылыы сатаабакка, хайдах баарынан, бэйэтэ хайдах ылынарынан суруйара кэрэхсэтэр.

Халыма киһитэ саха тылын оскуолаҕа үөрэтии төрүтэ уонна систиэмэтэ өссө ааспыт үйэ 60-ус, 70-ус сылларыттан тохтубутун, алдьаммытын бэлиэтээн этэр. Адьас сөпкө салгыбакка хатылыыр. Ол мин этэрим диэхтээн, мантан салгыы бу боппуруоска атын холобуру аҕалыам. Иннокентий дьахтар учууталлары буруйдуура оруннаах. Оҕоҕо мэхэньиичэскэй, нойосуустуур толкуйу иҥэрэ сатааһын, наука таһымнаах улахан салгымтыалаах кырамаатыканан мискийии төрөөбүт тылга тапталы үөскэтиэн сатаммат. Билиини да хаҥатара биллибэт.

Дьиэтээҕи сэмэй бибилэтиэкэбэр «Чолбон» сурунаал 1992 сыллааҕы 7 №-гэр түбэһэ түстүм. Саха норуотун биир ытык киһитэ, сааһын тухары саха ыччатын билиигэ уһуйбут сууйуллубат үрдүк үтүөлээх, бөлүһүөпүйэ наукатыгар урукку Сэбиэскэй Сойууска бөдөҥ учуонайынан билиниллэр биир саамай күлүктээх киһибит Авскентий Егорович Мординов ыстатыйата сурунаалга баар эбит. Ыстатыйатын «Норуот кэскилин ыччаты иитии, үөрэтии быһаарар» диэн төбөлөөбүт. Төһө да хаһыат иэнэ кэмчитин иһин,  ытык киһибит суруйуутуттан балачча лоскуйу быһа тардан биэрэри, аньыылаах дьыаланан аахпаппын.

«Саха оҕото саха тылын үөрэтиэн баҕарбат диэн этиилэр бааллар. Ол кырдьык дуо? Кырдьык. Тоҕо оннугуй? Ол төрдө үөрэтии куһаҕаныттан үөскүүр буолуохтаах. Оскуолаҕа тылы үөрэтэр оннугар тыл аҥаардас грамматикатын сүрдээхтик уустугурда сатыы-сатыы, кылаастан кылааска мискийэн тахсаллар. Сатаан бардаҕына, научнай икки оскуолунай икки грамматиканы араарбаттар. Онон оҕолору сүрдээхтик салгыталлар, төрөөбүт тылларын ахсарбат буоларга күһэйэллэр. Ити орто оскуолаҕа саха тылын үөрэтии туһунан этэбин.

Тылы ким да грамматиканан үөрэппэт. Норуот уус-уран айымньытынан, кылаассыка литэрэтиирэнэн үөрэтэллэр. Тылы билээччилэр диэн, ол аата кини грамматикатын билээччилэр буолбатахтар.

Мин саха уһулуччулаах бэйиэтэ, үрдүк литэрэтииринэй үөрэхтээх киһитэ Күннүк Уурастыыраптан “Саха грамматикатын төһө билэҕин?” диэн ыйыппыппар, кини: «Төрүт билбэппин, билиэхпин да баҕарбаппын!» - диэбитэ.

Тыл үөрэҕэ, биллэн турар, наадалаах буолуо. Ол эрээри орто оскуола оннук идэлээхтэри бэлэмниир соруга суох. Кини оҕолорго төрөөбүт тыл имигэһин, баайын, ойуулуур күүһэ дэлэгэйин, үтүө майгы-сигили туһунан өйдөбүллэрэ хайдах курдук киэҥин, кэдэрги сигилини сиилиир этиилэрэ сүүнэ элбэҕин өйдөтүөхтээх, сүрэхтэригэр-быардарыгар иҥэриэхтээх. Оччоҕо оскуолабыт саха ыччата дириҥ, киэҥ өйдөөх-санаалаах, сиэрдээх майгылаах, ыраас тыллаах-өстөөх буолан иитиллэн тахсарыгар улаханнык көмөлөһүөх этэ.

Төрөөбүт тылынан үөрэнии, тылгын үчүгэйдик билии нуучча, атын омуктар тылларын билэри мэһэйдиир диэн сыыһа өйдөбүл баара биллэр. Ити улахан алҕас. Төрөөбүт тылын үчүгэйдик билэр, онон тылга култууралаах киһи эрэ атын омуктар тылларын дьиҥнээхтик билэр кыахтаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт норуотун култууратын, ырыатын-хоһоонун, оһуохайын, олоҥхотун, остуоруйаларын, өс хоһооннорун, чабырҕаҕын, таабырыннарын билэ, толоро  үөрэнэрэ улахан суолталааҕа саарбаҕа суох».

Манна тугу эбэн этиэххэ сөбүй? Бука, суох буолуо. Оҕонньор өйдүүр киһи өйдүүрүн, ылынар киһи ылынарын курдук, кэмчитик эрээри, үгэһинэн, уу да быычылаабат гына ыпсаран, түгэхтээхтик сөҥөдүйэн кэбиспит эбит.

Тиэрэ тоттоххо

Киирии тыллары сахатытыы, ол туһуттан төрүт дорҕооннорбутун туһаныыга, туттууга, харыстааһыҥҥа ураты кичэллээх сыһыаны олохтооһун боппуруостара… Ити эрэ буолуо дуо? Ыччат эрэ буолбакка, инньэ 30- 40 саастаах «сиппит» дьоммут Ҥ, Нь, Ҕ, Дь, Һ курдук саха бүтэй дорҕооннорун эбэтэр адьаһын даҕаны кыайан туттубат, эбэтэр калькалаан (бодолоон) саҥарар, туттар буоллулар. Уһатыылаах аһаҕас дорҕооннорбут доҕолоҥнообуттара, араастаан түөрэҥэлээбиттэрэ ыраатта.

Этиҥ эрэ, акадыамыйа, акадыамык, диэйэтэл,эспэдииссийэ, идиэйэ, докумуон, хандьыдаат, о.д.а. сахалыы дорҕооннору ылыммыт дэнэр тылларбыт төрүт сахалыы иһиллэллэр уонна этиллэллэр дуо? Таба суруйуу тылдьытыгар «эмп-том» тоҕо “томп”-лонон» хаалла?

Прокопий ИВАНОВ