Бэлиэ күн

Архыып эбээhинэстэригэр докумуоннары ѳр кэм устатыгар харайыы, сааhылааhын, учуоттааhын уонна сѳптѳѳхтүк туhанарга бэлэмнээhин киирэллэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ Ньурба улууhун архыыбын үс хранилищетыгар 100 пуонда: салайар уонна тус састаап пуондата – 85, чааhынай дьон тус бэйэлэрин пуондалара – 12, ону таhынан фотодокумуоннар пуондалара бааллар. Ол пуондаларга барыта 26 309 дьыала хараллан сытар. Ити барыта тэрилтэлэр архыыпка ѳр кэмҥэ судаарыстыбаннай харайыыга туттарбыт докумуоннара буолаллар. Сыл аайы үлэбит ирдэбилинэн пуондабыт кэҥии турар, ол курдук 2023 сылга киирэн баран, хайыы үйэ 81 дьыала, 5 фотодокумуон бастайааннай харалтаҕа туттарылынна. Биhиэхэ саамай эргэ дьыалалар 1929 сыллаахтан хараллан сыталлар, бу улуус Сэбиэтин уонна ликвидацияҕа барбыт колхуостар пуондаларын докумуоннара.

Архыып үлэтигэр сыыппаралааhын олох тэтиминэн кимэн киирэн иhэр. Ол курдук, «Архивный фонд», АИС «Элар-Архив» бырагыраамаларынан үлэлии олоробут. Архыыпка хараллыбыт дьыалалар ааттара сыыппараланан, сыл аайы тустаах былаанынан киирэ турар. Онтон кэлиҥҥи дьыалалар эмиэ сыыппараланыахтаахтар. Биллэн турар, бу хас да сыллаах сыралаах үлэни эрэйэр. Пуонда барыта электроннай вариаҥҥа киирдэҕинэ, архыып докумуонун буларга судургу буолуоҕа.

Архыыпка социальнай-быраап боппуруостарыгар уонна атын боппуруостарга киирбит сайыбылыанньаларга эппиэти бэлэмнээhиҥҥэ сүрүн үлэ ыытыллар. Холобур, 2020 сылга 393, 2021 сылга 424 эппиэт оҥоhуллубута. Манна сүрүннээн пенсияҕа бараары сылдьар дьон үлэлии сылдьыбыт тэрилтэлэриттэн хамнастарын кээмэйин туhунан ыспыраапкалары, үлэлээбит бирикээстэрин туоhулаhаллар, онон Пенсионнай пуонданы кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиибит. Пенсионнайга сыhыаннаах суруктар Арассыыйа уобаластарыттан, эрэгийиэннэриттэн эрэ буолбакка, СНГ дойдуларыттан кытта кэлэллэр. Элбэх хамнас ыспыраапката «Степан Васильев аатынан», «Ньурба» сопхуостарга үлэлии сылдьыбыт дьоҥҥо оҥоhуллар. Бу кэлин Ньурба авиапредприятиетыгар сэбиэскэй кэмҥэ үлэлээн ааспыт дьонтон сайабылыанньалар киириилэрэ элбээтэ. Хомойуох иhин, үлэлии сылдьыбыттарын туhунан сибидиэнньэни кыайан ылбатахтар эмиэ бааллар, оннук 34 ыспыраапка оҥоhуллубута. Ити биричиинэтинэн тэрилтэлэр докумуоннарын кэмигэр туттарбатахтара буолар.

Архыыпка маны таhынан араас тиэмэҕэ сайабылыанньалар киирэллэр.  Холобур, тѳрүччүлэрин оҥостор сыаллаах биhиэхэ кэлэн, нэhилиэктэр хаhаайыстыбаннай кинигэлэрин кытта билсэллэр. Ону кытта сир, олорор дьиэ боппуруостарыгар сыhыаннаах сайаапкалар киирэллэр.

Биhиги архыыппытыгар кыра ааҕар саала баар, онно дьон наллаан олорон, хаhаайыстыбаннай кинигэлэри, наадалаах дьыалалары уонна кинигэ пуондатын кытта билсиэхтэрин сѳп. Архыыппыт кинигэтин пуондатыгар 355 кинигэ учуоттаммыт, итиэннэ сыл аайы кэҥии турар. Манна кинигэ, ыстатыйа эбэтэр дакылаат суруйар элбэх киhи сылдьар, кинилэр архыып пуондаларыттан матырыйааллары хомуйаллар.

Олохтоох араадьыйаҕа уонна оройуон хаhыатыгар «Араҕыстыйбыт докумуоннар» рубрикаҕа ый аайы матырыйааллары бэлэмнээн таhаарабыт.  Былырыын Саха АССР тѳрүттэмитэ 100 сылынан сибээстээн, архыыптан А.И. Гуляев, С.Д. Скобелев, М.В. Мегежекскэй, Дора Жиркова, Я.А. Попов курдук биллэр дьон тустарынан матырыйааллар тахсыбыттара.

Архыыпка докумуону туттарыы туhунан эттэххэ, бу судургу дьыала буолбатах. Бастатан туран, тэрилтэ биhиги источниктарбыт комплектованиеларыгар киириэн наада. Оттон онно киирбит тэрилтэ докумуоннарын наардаан, туох баар ирдэбили тутуhан, култуура министиэристибэтин экспертнэй-бэрэбиэркэлиир хамыыhыйатын аастаҕына биирдэ докумуоннарын туттарар бырааптанар. Итиннэ биhиги, архыып үлэhиттэрэ, сүбэ-ама биэрэн кѳмѳлѳhѳбүт. Билигин биhиги архыыппыт пуондатын хаҥатар 33 тэрилтэлээхпит, ол үксэ улуус судаарыстыбаннай уонна муниципальнай тэрилтэлэрэ. Хомойуох иhин, докумуоннарын архыыпка туттарбакка уонна бу суолтатын ситэри ѳйдѳѳбѳккѳ олорор тэрилтэлэр эмиэ элбэхтэр.

Дьаhалталар баhылыктара, тэрилтэ салайааччылара докумуону кэмтэн кэмигэр туттарыыны хонтуруоллуур эбээhинэстээхтэр. Бу ирдэбил «Об архивном деле в Российской Федерации» 125 № федеральнай сокуоҥҥа тиhиллэ сылдьар. Сыл бүттэ да, докумуону хас биирдии лииhинэн нүѳмэрдээн, тигэн, испииhэк оҥорон баран ууруллуохтаах. Ол эрэ кэнниттэн, докумуоннар тэрилтэҕэ хараллар кэмнэрэ туоллаҕына, архыыпка бастайааннай харалтаҕа туттарыллаллар. Докумуон кэмигэр хараллыбатыттан сылтаан хаачыстыбатын сүтэрэр, устунан сүтэн да хаалар. Ол түмүгэр кэлин тэрилтэлэр, биирдиилээн дьон наадалаах сибидиэнньэлэри ылбакка, ыарахаттары кѳрсѳллѳр.

Ону таhынан, улуус иhигэр ликвидацияланар тэрилтэлэр докумуоннарын судаарыстыбаннай харалтаҕа эмиэ тутабыт, бу эппиэтинэстээх дьыаланы хас биирдии тэрилтэ салалтата ѳйдүѳхтээх. Тоҕо диэтэххэ, архыыпка туттарыллыбакка, сураҕа суох сүппүт докумуоннаах тэрилтэлэр улууска бааллар, ол түмүгэр, эппитим курдук, дьон пенсияҕа тахсалларыгар ыстаастарын, хамнастарын туhунан сибидиэнньэлэри булар кыахтара суох буолар.

Быйылгы улахан ситиhиибит диэн, Ньурбатааҕы промкэмбинээт тус састаабын докумуоннарын уhун болдьохтоох харайыыга туттубут. Бу тэрилтэ ликвидацияланан баран, кэмигэр туттарбакка, үлэhиттэр ыстаастарын туоhутун ѳр кэм устатыгар ылбакка сылдьыбыт буоллахтарына, билигин барытын ситиhэн, пенсияларын хаттаан аахтарыахтарын сѳп.