Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Олунньу 13 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн бэлиэтиибит. Бу күн 1996 сыллаахха бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев ыйааҕынан олохтоммута. Оттон бу даата мээнэ талыллыбатаҕа. Олунньу 13 күнүгэр биллиилээх тыл үөрэхтээҕэ, саха тылын маҥнайгы алпаабытын оҥорбут киһи Семён Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ.

Олунньу 13 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн бэлиэтиибит. Бу күн 1996 сыллаахха бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев ыйааҕынан олохтоммута. Оттон бу даата мээнэ талыллыбатаҕа. Олунньу 13 күнүгэр биллиилээх тыл үөрэхтээҕэ, саха тылын маҥнайгы алпаабытын оҥорбут киһи Семён Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ.

13b781 a7f493dfc1dc46a4b181f74d576b1b98 mv2

Мөккүөрдээх соҕус

Төрөөбүт тылы атыннык ийэ тыл диибит. Ийэ тыл уонна төрөөбүт тыл синонимнар дуу, туох эрэ уратылаахтар дуу? Манна араас көрүү баар.

 Сорох учуонайдар: “Төрөөбүт тыл (родной язык) диэн киһи бастакы билбит тыла”, -- диэн быһаараллар. “Оттон ийэ тыл (материнский язык) диэн киһи ийэтэ саҥарар, саҥара сылдьыбыт тыла”, -- дииллэр. Оччоҕо аҥаардас аҕатыгар биитэр тулаайах оҕолор дьиэлэригэр иитиллибит киһи ийэ тыла суох буолан тахсар курдук. Итинтэн сылтаан эбитэ дуу, бу тиэрмини англофоннар “бастакы тыл” (first language) диэн ааттыыллар. Ону таһынан, ангылычаан тылыгар бу өйдөбүлү өссө “аҕа тыл” (father tongue) уонна “төрөппүт тыла” (parent tongue) дииллэр. Онон төрөөбүт тыл туһунан биир олохсуйбут санаа суох, үөрэхтээхтэр ыккардыларыгар мөккүөр билигин да бара турар.

Тыл тыыннааҕын туоһулуур биир пуормата – сурук-бичик. Суруктаах-бичиктээх тыл устуоруйаҕа суоруллубат суолун хаалларан, тыл уруккутун чинчийэргэ уһулуччулаах матырыйаалы биһиэхэ бэлэхтиир.

Икки кынаппыт тэҥэ

Сахабыт Сиригэр 2 судаарыстыбаннай тыл баар: саха тыла уонна нуучча тыла. Саха тыла, билиҥҥи туругунан, СӨ Бырабыыталыстыбата бигэргэппит нуормалаах. Холобур, 2015 сыллаахха Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар проблемаларын института таһаарбыт “Сахалыы таба суруйуу тылдьыта” сахалыы суруйар тэрилтэлэргэ сирдьит буола сылдьар.

Нуучча тыла өрөспүүбүлүкэбитигэр омуктар ыккардынааҕы бодоруһуу ньыматын быһыытынан туттуллар. Арассыыйа үрдүнэн нуучча тылын литературнай нуормата биир. Бу нуорманы В.В. Виноградов аатынан Нуучча тылын института сүрүннүүр. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн, Саха Сиригэр сахалыы билэр дьон ахсаана мөлүйүөн аҥаарыгар тиийбэт. Нууччалыы тыллаах дьон ахсаана, быһа холоон, эмиэ соччо курдук. 2020 сылга буолбут биэрэпис түмүгэ кулун тутар бүтүүтэ-муус устар саҕаланыыта тахсыахтаах. Онон бу көрдөрүү төһө уларыйбыта сотору кэминэн дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллиэҕэ.

Сокуонунан бигэргэтии -- көмүскэл

Судаарыстыбаннай тыллары таһынан, 5 официальнай тыл баар: эбээн, эбэҥки, чукча, дьүкээгир, долган тыллара. Ол аата бу тылларынан саҥарар дьон олохсуйбут сирдэригэр бу тыллар судаарыстыбаннай тыллары кытта тэҥҥэ туттуллаллар.

Эбээннэр Эбээн Бытантай, Абый, Аллайыаха, Булуҥ, Үөһээ Дьааҥы, Кэбээйи, Муома, Аллараа Халыма, Орто Халыма, Үөһээ Халыма, Томпо, Усуйаана улуустарыгар, эбэҥкилэр Анаабырга, Эдьигээҥҥэ, Өлөөҥҥө , чукчалар Аллараа Халымаҕа, оттон долганнар Анаабыр улууһугар олороллор. Тыа дьүкээгирдэрэ үксэ Үөһээ Халымаҕа олохсуйаллар. Сүрүннээн, Нээлэмнэй, Үөһээ Халыма, Зырянка нэһилиэктэригэр. Оттон туундара дьүкээгирдэрэ Аллараа Халыма улууһун Андрюшкино, Колымскай нэһилиэктэригэр бааллар. Хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэбит официальнай тыллара сүтэн эрэр кутталлаахтар.

Атын дойдуларга тылга сыһыан араас буолар эбит. Холобур, АХШ Төрүт Сокуонугар ангылычаан тыла официальнай статуһа бигэргэммэтэх. Ол да буоллар, үгүс олохтооҕо ити тылынан саҥарар буолан, английскай тыллаах дойдунан ааҕыллар. Дьоппуон тылын статуһа эмиэ сокуонан бигэргэммэтэх, ол үрдүнэн туох баар докумуон уонна үөрэх матырыйаала бу тылынан суруллар. Тоҕо оннук буолуой? Маннык бөдөҥ тыллар сүтэр кутталлара суох буолан, сокуон көмүскэлигэр наадыйбаттарыттан. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит төрөөбүт тылларын үгүс өттө халбаҥ туруктаахтар. Ол иһин “Тыл туһунан” сокуоҥҥа тылларбыт судаарыстыбаннай уонна официальнай статустара бигэргэммитэ. Онтубут тылларбытыгар туһалыахтаах.

Эйгэтин кэҥэтэр сорук

Сахабыт тыла бигэ туруктаах буоларын туһугар тугу гыныахпытын сөбүй? Бу ыйытыыга хоруйбут биир – тылбытын элбэхтэ туттуохпутун наада. Ол эбэтэр тылбыт туттуллар эйгэтин кэҥэтиэхтээхпит. Маннык кэҥэтиини, бастатан туран, сахалыы тыл ландшабын кэҥэтэн тэрийиэхпитин сөп. Ол аата куораппытыгар, өрөспүүбүлүкэбитигэр туох баар сурук, уулуссалар ааттарыттан саҕалаан, эрэкэлээмэ вывескатыгар тиийэ, икки судаарыстыбаннай тылынан суруллуохтаах. Маны сорох эрэ тэрилтэлэр тутуһаллар. Куораппытын киэргэтэр сурук улахан аҥаара нууччалыы суруллубут. Оттон уулуссаларбыт ааттарын суруга-бичигэ барыта да кэриэтэ биир эрэ тыллаах турар. Арассыыйа атын национальнай эрэгийиэннэригэр, холобур, Татарстааҥҥа барыта татаардыы уонна нууччалыы суруллубут буолаллар. Саха Сиригэр даҕаны уулусса аатын, итиэннэ атын да суругу сахатытыы – төрөөбүт тылы харыстыыр биир суол буолуохтаах.

Сахабыт Сиригэр оҥоһуллан тахсар сорох табаар хаатыгар, этикиэккэтигэр баар информация икки тылынан суруллар. Холобур, «Больше-меньше» кэнсиэрбэтэ, «Молочный дождик» үрүҥ аһа, «Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтин» бурдугун аһа сахалыы уонна нууччалыы суруктаах тахсар буолбуттар. Атын да урбаанньыттар бу үтүө холобуру батыһан, бородууксуйаларын иһитигэр-хаатыгар сахалыы суруйдахтарына, тылбыт үйэтийэригэр сыаналаммат кылааты оҥоруо этилэр.

Биһиги тылбыт инникитин түстүөхтээх дьон – кэнчээри ыччаппыт. Оҕолорбутун төрөөбүт тылы таптыыр гына ииттэхпитинэ, сахабыт тылын кэскиллээх тыл гынабыт. Оттон ыччат тугу ордук сэҥээрэрий? Араас оонньууну уонна социальнай ситими. Бу эйгэҕэ сахатытыы кыралаан бара турар. Холобур, «Minecraft» оонньуу сахалыы тылбааһа 52% оҥоһуллан турар. Оонньуу аныгыскы саҥардыытыгар саха тыла киириэхтээх. Сахалыы «Бикипиэдьийэ» үлэлиир, саҥа ыстатыйалар тиһигин быспакка эбиллэн иһэллэр. «Яндекс.Тылбаасчыт» сахалыы тылбаастыыр  буолла. «Telegram» тэҥсик (мессенджер) саха тылыгар тылбаастана сылдьар. Тылбаас бэлэм буоллаҕына, киһи барыта сахалыы версияны туттар кыахтаныа. Аны туран, «ВКонтакте» социальнай ситим 51% тылбаастанан, билигин ким баҕарар тылын сахалыыга уларытар кыахтаах. Бу саайтары тылбаастыыр дьон хамнас туһугар буолбакка, бэйэлэрин баҕаларынан саха тыла сайдарын туһугар үлэлииллэр.

Оттон атын эрэгийиэннэргэ балаһыанньа хайдаҕый? Холобур, 2020 сыл хакаастарга Хакаас тылын сылынан биллэриллибитэ. Онон сибээстээн Хакаас Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай уонна территориальнай бэлиитикэтин министиэристибэтэ «ВКонтакте» ситими хакаастыы тылбаастыырга тиэндэр биллэрбитэ. Ол тиэндэргэ Хакаас судаарыстыбаннай университета кыайан, бу социальнай ситим тылбааһыгар сүҥкэн кылааты киллэрдэ. Инньэ гынан, аҥаардас норуот күүһүнэн эрэ муҥурдаммакка, былаас өттүттэн өйөбүл баара улахан суолталаах.

Дьиэ иһинээҕи тылга кубулутумуох

Аны бу хамсааһыҥҥа төттөрү төннүү көстүүтэ баар буолбут. Холобур, сорох тэрилтэлэр сыһыарыыларын сахалыы тылбаастаан баран, ону суох гыммыттара. Ол курдук, «АлмаасЭргиэнБаан» төлөпүөннээҕи сыһыарыытын интерфейсигэр саха тылын көтүрэн кэбиспит. «InDriver» 2017 сыллаахха сахалыы “саҥара” түһэн баран, эмиэ уурайан хаалла. «ANTUAR» кэсмиэтикэ этикиэккэтин төһө эрэ бириэмэ саха тыла киэргэтэр этэ даҕаны, билигин ол барыта сүппүт. Бу холобурдарынан көрдөххө, үчүгэй баҕайытык саҕалаан иһэн, сахалыыттан аккаастанан хаалар тэрилтэлэр, урбаанньыттар бааллар эбит.

Сахабыт Сирин биллэр-көстөр дьоно уонна блогердар үксэ нууччалыы эрэ суруйаллар. Ону сүгүрүйээччилэрэ, батыһааччылара көрөн, «саха тыла дьиэ иһинээҕи тыл, киэҥ эйгэҕэ нууччалыы суруллуохтаах» диэн өйдүүллэр. Дьиҥэр, хас биирдии киһи ситимҥэ санаатын сахалыы суруйар буоллаҕына, атын да дьон маны холобур оҥостон, сахалыы суруйар буолуо этэ. Төрөөбүт тылбытынан суруйууну муода, трэнд курдук оҥоруохха наада.

Норуот духуобунай баайа тылыгар иҥэ сылдьар. Тыл сүттэҕинэ, үтүмэн элбэх тугунан да толуллубат билии сүтэр. Онон хас биирдиибит төрөөбүт тылбыт биһиги баайбыт буоларын умнубакка, харыстаан илдьэ сырыттахпытына, тылбыт өр кэмҥэ чөл туруктаах хаалыаҕа. Саха тылын туттуллар эйгэтин кэҥэтии, үйэлээх оҥоруу бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах.

Александр Гурьев,

ХИФУ аспирана.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением