Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Сахалар былыр-былыргыттан сылгыны халдьаайы ньургуһунугар холууллар. Сылгы – хотоҥҥо бэлэм окко турар сүөһү буолбатах. Куһаҕан дьылга охсуллубут оттуу имири эстиэн сөп. Быйыл сылгыга ыарахан өттүктээх дьыл буолуоҕа сайын эрдэттэн биллибитэ.

Сахалар былыр-былыргыттан сылгыны халдьаайы ньургуһунугар холууллар. Сылгы – хотоҥҥо бэлэм окко турар сүөһү буолбатах. Куһаҕан дьылга охсуллубут оттуу имири эстиэн сөп. Быйыл сылгыга ыарахан өттүктээх дьыл буолуоҕа сайын эрдэттэн биллибитэ.

Ону биэни кыһыннары ыан кымыстыырынан өрөспүү­бүлүкэҕэ киэҥник биллэр сылгыһыт Павел Васильев эмиэ бигэргэтэр. Кини Дьокуускай куорат Үс Хатыҥ түөлбэтигэр сүүстэн тахса сылгыны кыстатан туруорар.

—Бэлиэр, мэччирэҥ мөлтөөн эрэр, — диир Павел Павлович. – Күһүн уһуннук курааннаан, кэнчээри үүммэтэҕэ. Үс Хатыҥ ипподром диэки өттүн күрүөлээммин, сайын сүөһү тэпсибэтэҕэ. Сорохторун онно мэччитэбин. Уонча үөрдээхпин. Хаһыы кэмчи буолан, атах балай мээнэ баран хаалаллар. Урут мырааҥҥа тахсан, Табсылыҥҥа тиийэр буоллахтарына, кэлин Нам алаастарын буллулар. Ыраатыннарымаары, көрдөөн-сылгылаан, дьиэ таһыгар киллэрэ сатыыбын. Кыратык от быраҕан биэрэбин.

Ыччат сылгылар — тыйдар, тиҥэһэлэр кыстыкка үчүгэйдик уойбакка киирдилэр. Арҕастарын уҥуоҕа тахсан эрэр. Өссө халлаан сылаас буолан, тулуктаһа сылдьаллар. Тымныйдаҕына, ырыганнарын киллэрэн аһылыкка туруоруом. От биэрэбин. Бурдугу саас туттабын. Төрүүр биэҕэ эрдэттэн сиэттэххэ, оҕото аһара улаатан хаалар. Хаар халыҥаан эрэр, 30-ча см буолла. Хаардаах дьыл сылгы тоҥмот диэччилэр. Сылгылар хаһан аһыыр сирдэригэр тиэхиньикэнэн от тиэйэн илдьэн эбии аһатар – саамай көдьүүстээх ньыма диэн көрөбүн. Быйыл ол иһин харчытын кэрэйбэккэ, саҥа «Буран» атыыластым.


Сылгы хаһыытын чинчилээһин

Сылгы хаһан аһыыр кэмигэр хаар кытаатара, олус халыҥыыра сэрэхтээх. Ол курдук, саха сылгыта ходуһа чыыбаайытын 40 см диэри халыҥнаах хаарга үчүгэйдик хаһар, онтон хотоол сирдэргэ, уу кытыыларыгар охсуллубакка, күөхтүү турар оту уонна кэнчээрини 50-60 см диэри хаһан аһыыр. Хаар олус эрдэ халыҥнык түһэрэ эмиэ бэрдэ суох: сылгы кыһыны быһа кыайан хаспат, ырар, аһылыкка эрдэ киирэр. Онон хаһыы усулуобуйатын чинчилииргэ хаар хаһан төһө халыҥнык түспүтэ аахсыллыахтаах. Сылгы тохтоон, хаһан аһыыр сиригэр тыал үрэр күүһэ сөкүүндэҕэ 15 миэтэрэттэн тахсыа суохтаах. Итинтэн күүстээх буоллаҕына, сылгы хаххалаах сирдэринэн сылдьарын тэрийиллэр.

unnamed

Хаһыы сүрүн аһа – күөл кытыытыгар, инчэҕэй уонна бадарааннаах сиргэ үүммүт кылыс, туораахтаах от уонна ол кэнчээритэ, боруу, ходуһа чыыбаайыта. Үчүгэй хаһыылаах дьыл саха сылгыта хаһыы үүнүүтүттэн кыһын устата 40-60 бырыһыан туһанар. Барыллаан ааҕыынан, күһүн хаһыыга киирии саҕана сууккаҕа атыыр 23-26, биэ 21-23, ыччат сылгы 15-18 киилэ аһылыгы сиир. Онтон хаар халыҥаан, кытаатан истэҕин аайы сылгы хаһан сиирэ аҕыйыыр.

Хаһыы отун хаачыстыбата хаар анныгар төһө күөхтүү, мууһурбакка, аһыйбакка, кураанах киирэриттэн быһаччы тутулуктаах. Кэнчээри, чыыбаайы 30-50 бырыһыан күөхтүү хаар анныгар киирбит буоллаҕына, үчүгэйинэн ааҕыллар. Хаачыстыбатын бэтэринээрийэ лабораторията аһылык единицатын таһааран, төһө фосфор уонна каротин баарыгар олоҕуран быһаарар. Үчүгэй хаһыылаах дьылга хаһыы аһылыгын иҥэмтэтэ кураанах маассатыгар 0,4-0,5 аһылык единицатыгар тэҥнэһэр, 7-8 бырыһыантан итэҕэһэ суох протеиннаах, 0,18 бырыһыан фосфордаах, 1 киилэтигэр 7-8 кыраам каротиннаах буолуохтаах.

Хаһыы туругун сылгы уойуутуттан көрөн эмиэ быһаарыллар. Ситэ уойбатах сыл­гы кыһын хаһыыга киирэн баран, эрдэ ырар, сэтинньиттэн аһатыыга наадыйар. Итини аахсан, ол кэмҥэ үчүгэй мэччирэҥнээх сирдэринэн сырытыннарыллар. Биллэн турар, сыччах сылгы уойуутуттан көрөн, этигэр-хааныгар туох уларыйыы баран эрэрин, мэччирэҥ-хаһыы аһылыга сылгы этин-хаанын иҥэмтэлээх эттиктэринэн төһө хааччыйарын эбэтэр ситэ хааччыйбатын кыайан быһаарбаккын. Ити сылгы ыран эрдэҕинэ эрэ биллэр.

 Сылгы хаһыытын усулуобуйатын эрдэттэн билгэлииргэ биир көдьүүстээх ньыма – сылгы хаанын биохимическэй састаабын үөрэтии. Сылгы этэ-хаана туһалаах эттиктэринэн хааччыллар буоллаҕына, хаанын сывороткатыгар 8,5 кыраамтан итэҕэһэ суох белок, 3,5 милликыраамтан итэҕэһэ суох фосфор баар буолуохтаахтар. Куһаҕан дьылга эбэтэр хаһыыта суох сиргэ сылгы хаанын сывороткатыгар ити көрдөрүүлэр сыыйа намтаан бараллар.

Сылгы хаһан аһыыр маршрута күһүн хаар түһүөн иннинэ чинчилэнэн оҥоһуллар. Онтон иккистээн алтынньы бүтүүтүгэр, сэтинньи саҥатыгар халлаан сылыйара, ириэрэрэ бүтэн, туруктаммытын кэнниттэн чуолкайданар. Онтон кыһыҥҥы ыйдарга сылгы туругуттан, хаар халыҥыырыттан, кытаатарыттан, хаһаайыстыбаҕа аһылык хасааһа төһө баарыттан көрөн, өссө төгүл саҥардыллар. Ити курдук эрдэттэн дьаһанан, бары өттүнэн сиһилии былааннанар буоллахха, ханнык баҕарар дьылга сылгы кыстыгын тэрээһинин кыайа-хото тутуохха сөп.

Кулуннааһыны таһаарбат туһуттан биэлэри саастарынан арааран аһылыкка кэмигэр киллэрии улахан суолталаах. Сорох сылгыһыттар эдэр уонна кырдьаҕас биэлэргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийбэттэр, сиппит-хоппут, орто саастаах биэлэри кытта үөргэ тэҥҥэ туталлара сыыһа. Чулуу сылгыһыттар урут эдэр биэлэри атыыр үөрүттэн эрдэ арааран, туспа үөрдүүллэрэ итиэннэ сэтинньи, ахсынньы ыйдартан аһылыкка киллэрэллэрэ. Оччотугар кулуннааһын лаппа аҕыйыыр.

Биэлэри саастарынан көрөн аһылыкка киллэрии табыгастаах болдьоҕо маннык буолар: 4-5 саастаахтары уонна 15 саастарын ааспыттары сэтинньи, ахсынньы ыйдарга, 6-15 саастаахтары олунньу, кулун тутар ыйдарга. Аһылыкка киллэрии болдьоҕо уонна төһө өр аһатыллара биэ туругуттан уонна хаһыы хайдаҕыттан тутулуктаах.

Алексей АБРАМОВ, биология билимин дуоктара, бэрэпиэссэр


Булгуччу эбии аһатыллыахтаах

Саха сирин чулуу сылгыһытын, Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин, икки Үлэ Кыһыл знамятын уордьанын кавалерын, Амма улууһун ытык киһитин Гаврил Михайлович Семеновы сылгыны иитиигэ сыһыаннаах дьон бары билэллэр. Кини «сылгыны булгуччу эбии аһатыллыахтаах» диэн халбаҥнаабат бигэ санаалааҕа итиэннэ  сылдьарын тухары эдэр сылгыһыттарга маннык сүбэлиирэ:

– Сылгы аһылыгын бэйэтэ булунарын, хаһан аһыырын таһынан хайаан даҕаны эбии аһылыктаах буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биһиги сылгыга кыһыннары-сайыннары тото-хана аһыырыгар толору эппиэттиир мэччирэҥ сирин оҥорон биэрэр кыахпыт ханан да суох итиэннэ дьиҥин эттэххэ, онно табыгастаах сир-уот даҕаны кыараҕас. Онон сылгыга анаан туораах бурдук уонна от мэлдьи баар буоларын хааччыйыахтаахпыт.

58226 900

Сылгы аһылыкка мээнэ киирбэт. Ол дьылыттан тутулуктаах. Кураан, хаһыы мөлтөх дьылыгар сылгы эрдэ аһылыкка киирэр. Оччоҕуна от дэлэйдик оттоммотох, бурдук үүммэтэх буоллаҕына, сылгыны иитиигэ улаханнык оҕустарыахха сөп. Биһиги бэлэмниир сүрүн аһылыкпыт – от уонна бурдук эрэ. Дулҕаны, талаҕы кырбаан, ону аска кубулутан, сылгыны аһатар диэни билбэт дьоммут.

Куһаҕан дьыл буоллар эрэ уулаах, сааһырбыт биэлэр улаханнык ырыганныыллар. Онон сылгы букатын быһа түһэ илигинэ аһылыкка киллэриллиэхтээх. Быһа ырбыт сылгыны аһылыкка киллэрэн, төһөлөөх даҕаны аһаппытыҥ иһин, көнөн-өрүттэн барааччыта суох. Этэргэ дылы, арыынан аһатан даҕаны абыраабаккын. Онон сылгыны куҥнаах эрдэҕинэ аһылыкка киллэрэр сөп.

Ордук тиҥэһэ сылгы хотторумтуо. Сылгы тиҥэһэтигэр тииһиир. Онон тииһиир кэмигэр улаханнык оҕустарар, атын бөлөх сылгылардааҕар дөбөҥнүк ырыганныыр, аһылыкка наадыйар. Улахан тымныылар саҕана сылгы иккилии нэдиэлэ кэриҥэ хайаан даҕаны аһыахтааҕын туһунан учуонайдар да суруйаллар, кырдьаҕастар да сүбэлиир буолаллара. Уһун сыллаах үлэм үөрүйэҕэр олоҕуран эттэхпинэ, ол саамай сөптөөх эбит.

Биллэрин курдук, ханнык баҕарар дьылга сылгы муус устартан аһылыкка киирбитинэн барар. Биэ ыам ыйыгар күргүөмнээн төрүүр. Кулун тутарга, муус устарга төрөөччү аҕыйах. Төрүөх кылгас кэмҥэ түмүктэнэр. Сорох үөргэ күҥҥэ үстүү-түөртүү биэ төрүүр. Кулун тутартан саҕалаан ыам ыйыгар тиийэ соһон-сыһан төрүүр биэлэрдээх үөр эмиэ баар буолааччы. Ол атыыр хатылыырыттан уонна көҕүйэриттэн тутулуктаах.

Түмүктээн эттэххэ, сылгыны аһылыкка туруоруу булгуччулаах. Ханнык баҕарар сылгы наар хаһыынан дуу, мэччирэҥинэн дуу муҥурданыа суохтаах. Эбии аһылыктаах сылгы туруга хаһан баҕарар үчүгэй буолар. Оттон туруктаах буолла даҕаны – төрүөх баар, ол аата Дьөһөгөй оҕото уутуйан үөскүүр кыахтанар. 

Сылгыга үс быстарыктаах кэм баар: маҥнайгы тымныылар (-13... -27 кыраадыс); кыһыҥҥы улахан тымныылар (-45... -50 кыраадыс); кулун тутар, муус устар ыйдарга күүстээх уһун тыал түһэн, хаар аһара чиҥиир. Ити быстарыктаах кэмнэргэ хаһыы сылгыта быһа түспэтин диэн эбии аһатыы тэрийиллэр.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением