Уопсастыба

Бу хайысханан тыа сирин олохтоохторо сүөһүнү-сылгыны ииттэри таһынан, сибиинньэ уонна куурусса курдук түргэнник ситэр салаалары сайыннаран, оҕуруот үүннэрэн, кыстыыр астарын-үөллэрин хааччынан, ордорун атыылаан, ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирии охсууларын арыый мүлүрүппүттэрэ. Икки сыллааҕыта, коронавирус дьаҥынан хааччахтааһын эрэсиимэ киллэриллибитигэр, дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыы үлэтэ сөргүтүллүбүтэ.

43 мөлүйүөннээх дохуот!

Хамсааһыны биир бастакынан Чурапчы улууһа саҕалаабыта. Улуус дьаһалтата нэһилиэнньэҕэ көмөлөһөргө ылыммыт боччумнаах дьаһалларыттан  биирдэстэрэ «Дьиэҕэр олор — дьиэ кэргэн экэниэмикэтинэн дьарыктан!» диэн девиһинэн үлэ буолбута.

Тустаах муниципальнай бырагыраама оҥоһуллан, «Чурапчы» кэпэрэтиип чэрчитинэн 700 сибиинньэ оҕото, 5000 куурусса аҕалыллан, сайаапка быһыытынан тарҕатыллыбыта. Улуус киинигэр элбэх кыбартыыралаах уопсайдарга олорор, уһаайбата суох ыаллар Мындаҕаайыга, Амма эбэ быйаҥнаах хочотугар, сир учаастагын ылан, хортуоппуй олордуммуттара. Үһүс сонун сүүрээнинэн Новосибирскайтан 600 тэпилииссэни аҕалыы буолбута. Бу барыта түргэнник ситэр салаанан дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарар, пандемия дьон олоҕор-дьаһаҕар, дохуотугар охсубатын туһугар тэриллибитэ.               

Бу бырагырааманан үлэ быйыл өссө күүһүрдэ. Ол курдук, улуус киинин уһаайбата суох 100 ыалыгар Мындаҕаайыга хортуоппуй сирэ, оҕуруот аһын олордуохтарын баҕарар ыалларга С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын учаастагар 25 кв. м иэннээх тэпилииссэ бэрилиннэ. Хас нэһилиэк ахсын оҕуруот аһын арассаадатын, сиэмэтин дьаарбаҥкалара буоллулар, үөрүйэх оҕуруотчуттар маастар-кылаастары ыыттылар, хара буору уонна кумаҕы кииннээн аҕалыы тэрилиннэ. Билигин Хатастааҕы уонна Мархатааҕы сибиинньэ иитэр хаһаайыстыбалартан 900 сибиинньэ оҕотун, Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатыттан 6 000 сымыыттыыр кууруссаны аҕалар үлэ ыытыллар. Онуоха боросуонагы уонна кууруссаны атыылаһыы сайаапкалаах ыал харчытынан төлөнөр, оттон Дьокуускайтан Чурапчыга диэри илдьии ороскуота улуус бүддьүөтүттэн, салгыы нэһилиэктэргэ тиэрдии тустаах нэһилиэктэр бүддьүөттэриттэн толуйуллар. Инньэ гынан барыта холбоон 14 мөл. солк. суумалаах үлэ ыытыллар, итинтэн нэһилиэнньэ аны күһүн 43 мөл. солк. суумалаах дохуоту ылыахтаах диэн дьаһалта пресс-киинэ иһитиннэрэр.  

Сыыппара элбэҕи этэр                   

Атын улуустарга маннык үлэ эмиэ күүскэ тэриллэр. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Сүөһүнү иитиигэ уонна племенной үлэни кэтээн көрүүгэ департаменын чахчытынан, бэс ыйын 2 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн нэһилиэнньэҕэ 3290 сибиинньэ оҕото атыыламмыт: «Хатастааҕы сибиинньэ комплекса» ХЭТ – 1771, Мархатааҕы «Сибиир» бааһынай хаһаайыстыба – 1519 чооскуну батарбыттар. Ону таһынан, 51 111 куурусса (Мииринэйдээҕи «Новай сопхуос» АУо – 6 630, «Нерюнгритааҕы көтөрү иитэр фабрика» ААУо – 5 508, «Дьокуускайдааҕы көтөрү иитэр фабрика» АУо – 38 973) атыыламмыт.

Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустартан 3590 кууруссаҕа, 387 боросуонакка уонна 244 туонна комбикормҥа сайаапка киирбититтэн, отчуоттанар кэмҥэ 1 135 куурусса, 157 боросуонак тиэрдиллибит. Онуоха тиэйэр-таһар ороскуот толуйуллар буолан, хотугу дойду олохтоохторо түргэнник ситэр салааны уонна комбикорманы Дьокуускай сыанатынан ылаллар.

Бырагыраама биһирэнэр  

«Хатастааҕы сибиинньэ комплекса» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх хаһаайыстыба “Туймаада” агрохолдинг иһинэн үлэлиир. Барыта 5 700 сибиинньэлээх. 2018 сыллаахха үлэҕэ киллэрбит толору хааччыллыылаах астыыр сыаҕар күн ахсын 40 сибиинньэни өлөрөн астаан, олохтоох ырыынагы сибиэһэй этинэн хааччыйар. Ону таһынан, нэһилиэнньэ күһүҥҥү идэһэтин хааччынарыгар сыллата 2000 сибиинньэ оҕотун атыылыыр үгэстээх. Кыра дохуоттаах ыалларга көмөлөһөр сыалтан, үс сыллааҕыта комбикорматын хааччыйан туран, кэлин төлүүр дуогабарга сибиинньэ оҕотун биэрэр «Доращивание» диэн бырагырааманы киллэрбит. 

– Нэһилиэнньэҕэ сибиинньэ оҕотун батарыыга икки хайысханан үлэлиибит, – диир «“Туймаада” агрохолдинг» хампаанньа генеральнай дириэктэрин сүбэһитэ, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Ольга Борисова. – «Доращивание» бырагырааманан дуогабар түһэрсэр киһи биһигиттэн тыыннааҕынан 30 киилэҕэ диэри ыйааһыннаах боросуонагы үс куул комбикормнаах уонна биэс ыйынан 15 тыһыынча солкуобайы, оттон 30 киилэттэн улахан ыйааһыннаах боросуонагы икки куул комбикормнаах уонна биэс ыйынан 17 тыһыынча солкуобайы төлүүр кэпсэтиигэ ылар. Быйыл 500 боросуонагы батарарга былаанныыбыт, онтон 200-һүн биэрдибит. Маны таһынан, утарынан төлөбүргэ эмиэ атыылыыбыт.

Уу суола аһыллан уонна халлаан сайыҥҥылыы сылыйан, дьэ, ылан ахан эрэллэр. Холобур, ааспыт нэдиэлэҕэ Сунтаарга 390, Аммаҕа 80 чооскуну ыыттыбыт. Хотугу улуустартан Муома 56, Өлөөн 40, Зырянка 35 боросуонагы ыллылар, Нерюнгриттэн 50 төбөнү сакаастаатылар. Аны, наада буоллаҕына, улуустарга бэйэбит массыынабытынан илдьэн биэриэхпитин сөп.

Идэһэлэрин хааччыннылар  

Бүлүүтээҕи тыа хаһаайыстыбатын департаменын исписэлииһэ Эдуард Михайлов иһитиннэрбитинэн, Бүлүү улууһун олохтоохторо 3000 кууруссаны, 150 сибиинньэ оҕотун сайаапкалаабытыттан, «Дьокуускайдааҕы көтөрү иитэр фабрика» АУо-ттан 1708 кууруссаны, «Сибиир» бааһынай хаһаайыстыбаттан  106 сибиинньэ оҕотун аҕалан, нэһилиэктэринэн тарҕаппыттар, билигин да аҕала сылдьаллар эбит.     

Томпо улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениета иккитэ төхтүрүйэн, «Дьокуускайдааҕы көтөрү иитэр фабрика» АУо-ттан барыта 1708 кууруссаны илдьэн, нэһилиэктэринэн тарҕаппыт. Онуоха Дьокуускайтан көтөрү тиэйэн илдьэн, нэһилиэнньэлээх пууннарга тиэрдии ороскуотун барытын улуус дьаһалтата (баһылык Яков Степанов) уйуммут. «Көтөрдөрү арыаллаан аҕалбыт тыа хаһаайыстыбатын управлениетын исписэлииһэ Николай Васильев этэринэн, кууруссалар туруктара үчүгэй, ыраах айаны эрдээхтик тулуйбуттар, өссө сымыыттыы-сымыыттыы кэлбиттэр», -- диэн биһиги уопсастыбаннай кэрэспэдьиэммит Ирина Харайданова кэпсиир.                              

Ыам ыйын бүтүүтүгэр Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Александр Тарасенко Хаҥаласка оробуочай сырыытыгар улуус баһылыга Олег Иринеев дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыыга былырыын олохтоох бүддьүөттэн 5 мөл. солкуобайы көрбүттэрин кэпсээбитэ. Быйыл эмиэ онтон итэҕэһэ суох үлэ ыыталларын туһунан эппитэ.  

– Биһиэхэ 178 куурусса, алта сибиинньэ оҕото кэлэн тарҕатылынна, – диир II Малдьаҕар нэһилиэгин тыа хаһаайыстыбатыгар исписэлииһэ Антонина Карпова. – Улууспут көмөлөһөн, кууруссалары чэпчэтиллибит сыананан атыыластыбыт, босхо аҕалтардыбыт, ону таһынан эмиэ былырыыҥҥы курдук улууспут суотугар отонноох мастар үнүгэстэрин ыллыбыт: 10 вишняны, 12 хаптаҕаһы, 13 малинаны, 23 моонньоҕону. Улахан Аан олохтооҕо Семен Степанов алта сыллааҕыта ылбыт «Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыбата» федеральнай бырагыраама граныгар тирэҕирэн, түргэнник ситэр салааҕа идэтийэн үлэлиир. Күн бүгүн 250 перепелкалаах, инкубаторынан сымыыт баттатан, солбуктары таһааран иһэр. Күн аайы сымыыт атыылыыр. Киниттэн ылан, ыаллар перепелка ииттэр буоллулар.

* * *

Күөх сайын уунар быйаҥыттан бэриһиннэрэн, кыһыҥҥы аһы-үөлү хааччынар туһугар хас улуус, хас нэһилиэк ахсын ити курдук үлэ-хамнас ыытыллар.