Уопсастыба

Бэйиэт айар үлэтин сырдатыы

2015 сыллаахха кулун тутар 18 күнүгэр  улуустааҕы киин бибилэтиэкэ төрүттэммитэ 80 сылын көрсө дьокутаатар оройуоннааҕы Сэбиэттэрин быһаарыытыгар олоҕуран, улуус баһылыгын Николай Старостин дьаһалынан улуустааҕы киин бибилэтиэкэҕэ И.М. Сосин аата иҥэриллибитэ.  Бибилэтиэкэ кэлэктиибэ кини аатын үрдүктүк тутан үлэлиир-хамсыыр. 2021 сылга киин бибилэтиэкэ эрэгийэннээҕи куонкуруһугар кыайан, модельнай бибилэтиэкэ статуһун ылары ситиспитэ, онтон оҕо бибилэтиэкэтэ Арассыыйа  Бэрэсидьиэнин Гранын кыайан, анал тэхиниичэскэй тэриллэри атыылаһан, дорҕоону устар устуудьуйаны тэриннэ.

2023 сылга И.М. Сосин төрөөбүтэ 95 сылыгар аналлаах араас хайысхалаах тэрээһиннэр ыытыллаллара былааннаналлар. Ол курдук, бибилэтиэкэбит иһинэн «Төгүрүк сыл: Күн-дьыл халандаара» 2023 сыллаах халандаар бэчээттэниитэ, төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр И.М. Сосин «Алааһым аргыс тыала» сэһэнинэн дьыктаан, «Аман өс» улуустааҕы куонкурус, «Биир сайын Суолаҕа» музыкальнай испэктээкил, өрөспүүбүлүкэтээҕи онлайн-дьыктаан, «Дойдум yhyн үйэлээхтэрэ» научнай-практическай конференция, «Майа долгуна» араадьыйаҕа ый аайы тахсар И.М. Сосин олоҕун, айар үлэтин сырдатар биэриилэр,  кинигэлэр быыстапкалара,  «Суосун ыллыгынан» оҕолорго анаммыт улуустааҕы кинигэ десана, «И.М. Сосин - ырыаһыт поэт» Поэзия күнүгэр анаммыт тэрээһин, «Алаас ахтылҕаннаах ырыаһыта» оскуола иннинээҕи оҕолорго улуустааҕы куонкуруһа, «Алаас ахтылҕаннаах ырыаһыта» оскуола үөрэнээччилэригэр  ааҕааччы кэмпириэнсийэтэ, литературнай биэчэр,  «Мэҥэ Хаҥалас улууһугар бибилэтиэкэ дьыалатын устуоруйата» арыйар түмэли тэрийии, «Биһиги Сосиммыт» улуустааҕы бырайыак чэрчитинэн докумуоннары, хаартыскалары, видеолары, хаһыат ыстатыйаларын, араас тэрээһиннэр матырыйаалларын хомуйуу, «Суосун ыллыгынан»  литературный автопробег, «Суосуну ааҕабыт» бырайыак иһинэн  И.М. Сосин айымньыларын аудио-ааҕыы улуустааҕы куонкуруһа, «Сээркээн сэһэнньити сэҥээрэн»  өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыак иитинэн И.М. Сосиҥҥа анаммыт ааптарскай айымньы (хоһоон, эссе уо.д.а.) куонкурустара, маны таһынан И. М. Сосиҥҥа анаммыт улуустааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһиннэргэ киэҥ далааһыннаахтык кыттыы былааннанар. Суруйааччы  төрөөбүтэ 100 сылын көрсө бу матырыйааллары барытын түмэн, ахтыылары хомуйан, Иннокентий Михайлович Сосин туһунан улахан кинигэ тахсыытыгар биэс сыл устата былааннаах үлэ ыытыллыаҕа. 

Олоҕун, үлэтин кэрчиктэрэ

И.М. Сосин 1928 сыллаахха ахсынньы 1 күнүгэр үгүс элбэх айар дьоҕурдаах дьон үөскээбит Суола үрэх үрдүгэр турар Алаас Моорук нэhилиэгэр  төрөөбүтэ. Иннокентий Михайлович  айар үлэтин 1950  сылтан ырыа буолбут хоhооннордоох бэйиэт быhыытынан саҕалыаҕыттан алта уонтан тахса сыл устатыгар балтараа сүүсчэкэ хоһоону суруйбута. Олортон алта уонтан тахса хоһоонноругар - «Биригэдьиир Марыына», «Үчүгэй Суолабыт», «Мүрү, Мүрү барахсан», «Табаҕа», «Аммаҕа», «Чурапчы чараҥа», «Тус хоту», «Татыйаана сэгэрбин», «Мэттэкэ-Тэттэкэ Миитэкэй» уо. д а. киһи сүргэтин көтөҕөр иһирэх ырыалар  айыллыбыттара. Кини суруйбут «Мэҥэлэр өрөгөй» ырыалара Виктор Жирков музыкатыгар Мэҥэ Хаҥалас Гимнин быhыытынан бигэргэтиллибитэ.

Иннокентий Михайлович оҕо суруйааччытын быhыытынан, кырачааннарга анаабыт кэпсээннэригэр тулалыыр эйгэни, Саха Сирин кыылын-сүөлүн, көтөрүн-сүүрэрин, отун-маһын умсугуйан хоһуйара, тыыннааҕымсытан көрдөрөрө. «Тыа саҕатыгар», «Ойуурга моҕотой угуйар», «Кымырдаҕас үлэтигэр тахсыбата», «Төрөөбүт ыырдарым», «Остуоруйалаах киэһэлэр»,  «Алааһым аргыс тыала», «Айылҕалыын алтыһан» кинигэлэрэ оччолортон баччааҥҥа диэри  айылҕа кистэлэҥнэрин арыйарга, күнү-дьылы кэтээн көрөргө, чинчийэргэ үөрэтэллэр, оҕо билиитин-көрүүтүн кэҥэтэллэр, олоххо үөрүйэҕи иҥэрэллэр, сиэр-майгы өттүнэн иитэллэр.

Ааҕааччы болҕомтотун үмүрү тардан

Иннокентий Сосин суруналыыс быhыытынан ханнык баҕарар суруйуулара: ахтыылара, айар куттаах дьон мэтириэттэрэ, айымньылары ырытыыта, үлэ дьонун туhунан уочаркалара ааҕааччы болҕомтотун үмүрү тардан ылар курдук тиийимтиэлэр, кырдьыктаахтар, ылыннарыылаахтар. Ол курдук,  «Тэрийэр үлэ күүhэ»,  «Олох уустара», «Брызгалов Роман Иванович – учуутал, буойун, салайааччы», «Сырдык олоҕун сыдьаайа: И.К. Бурнашев туhунан ахтыылар», «Уйулҕам уйан убайдара» «Дойдум уһун үйэлээхтэрэ»,  «Аммаҕа аат ааттаан»  кинигэлэрэ ааҕааччы дириҥ болҕомтотун тардаллар.

Иннокентий Михайлович история, этнография, фольклор боппуруостарыгар киэҥник ылсан бары күүһүн-уоҕун, билиитин-көрүүтүн тилэри биэрэн үлэлээбит бөдөҥ кыраайы  үөрэтээччи буолар.  Норуот фольклоругар олоҕуран оҕолорго «Өссө кэпсээ эрэ», «Сахсаахаан Сахаар кэпсээннэрэ»,  «Абааһы туһунан кэпсээннэр» кинигэлэри суруйбута. Норуот төрүт култууратыгар, этнографияҕа сыһыаннаах «Уруу малааһына», «Сиэр-туом алгыстара» диэн кинигэлэри култуура үлэһиттэрин кытта, бэйэтэ «Амынньыкы», «Төрүт уус тэнийиитэ»,  «Култуура эстафетата айанныыр» кинигэлэри бэчээттэппитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр анаммыт «Лена эбэбит кытылларыттан», «Күннэр-дьыллар саппаттар: сэрии, эйэ ырыалара», «Тураҕас сэргэ», «Кыайыыны уһансыбыт ырыалар», «Үрүҥ тыыммытын өрүһүйбүттэрэ» кинигэлэрэ история кэрэһиттэрэ буолан элбэххэ үөрэтэллэр.

Иннокентий Михайлович хас да жанрга тэҥинэн дириҥ хорутуулаахтык үлэлээбитэ, сөҕүмэрдээх элбэҕи төрөөбүт дойдутугар, бар дьонугар оҥорон хаалларбыта.

Суон сурахтаах Суола үрэх

«Суон сурахтаах Суола үрэх» диэн бэйиэт бэйэтэ төрөөбүт-үөскээбит, ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуйуллубут Саха Сирин биир кэрэ көстүүлээх, дириҥ историялаах Суола үрэх сирин-дойдутун, кэрэ айылҕатын уонна Суола сүнньүгэр олорон ааспыт, былыр былыргыттан норуот номоҕор киирбит, бүгүн да олорор үтүө-үлэһит дьоһуннаах дьонун-сэргэтин туһунан үс туомнаах кинигэтэ бу үрэх тардыытыгар сытар нэһилиэктэргэ эрэ буолбакка, бүтүн саха норуотугар сүңкэн суолталаах, кини баай историятын, култууратын көрдөрөр  улахан кинигэ буолар.

Суруйааччы иитэр-үөрэтэр, баай ис хоһоонноох айымньылара суолталарын хаһан да сүтэрбэттэр. Кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы суолталара өссө үрдээн иһиэҕэ. Иннокентий Сосин литературнай нэһилиэстибэтин кэлэр көлүөнэ ыччаттар өссө да ааҕыахтара, ырытыахтара, сыаналыахтара турдаҕа.